معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تمثیل و تمثیل‌پردازی یکی از کهن‌ترین و گسترده‌ترین شیوه‌های داستان‌گویی در جهان است. اساطیر و قصه‌های افسانه‌ای و اسطوره‌ای را می‌توان نخستین داستان‌های تمثیلی در جهان نامید. بعد از اساطیر، باید از کتاب‌های آسمانی به‌عنوان یکی از سرچشمه‌های مهم تمثل‌پردازی یاد کرد. کتاب‌های آسمانی انباشته از داستان‌ها و موقعیت‌هایی تمثیلی‌اند که در معنای باطنی خود، اندیشه‌‌ای الهی و روحانی یا پیامی اخلاقی و تعلیمی را القا می‌کنند. نخستین نویسندگان تمثیل‌پرداز نیز به تقلید از این الگوها تلاش کردند آگاهانه تمثیلی بیافرینند تا بدین وسیله عقاید و اندرزهای تعلیمی خود را به شکلی غیرمستقیم، اما ملموس‌تر به مخاطب منتقل کنند.

با این وصف تمثیل‌پردازی در دوران معاصر از اهداف تعلیمی و اندرزگویانۀ کهن دور شده است و در کارکردی دیگرگون، به جای اینکه لایۀ معنایی خود را برای مخاطب ملموس کند تا پیام اخلاقی و انتزاعی‌اش را آشکار کرده باشد، تلاش می‌کند معنای تمثیلی را در زیر روایت ظاهری پنهان نماید. اهداف سیاسی، اجتماعی و عقیدتی تمثیل‌پردازی را در قرون وسطا و در ایران پس از مشروطه، می‌توان هدف‌های تازۀ تمثیل در مقایسه با تمثیل‌های کهن دانست؛ به این‌سان تمثیل کارکرد اقناعی و پندآموز خود را در تمثیل تعلیمی به نفع نجات تمثیل‌پرداز از قهر حاکمان در تمثیل سیاسی و اجتماعی، کنار می‌گذارد.

در ایران پس از انقلاب مشروطه گرایش جامعه به نثر و به‌ویژه نثر سادۀ روزنامه‌ای، زمینه‌ساز ورود ژانر غربی داستان کوتاه به ایران می‌شود. بنابراین گرایش تمثیل‌آوری، از شعر به داستان کوتاه منتقل می‌گردد و ازاین‌رو به مدد روایت‌محوری، به الگویی غربی نزدیک می‌گردد. میرزا فتحعلی آخوند‌زاده در داستانی با عنوان «حکایت یوسف شاه» نخستین تمثیل سیاسی یا الگوری را در قالب داستانی حکایت مانند به زبان ترکی می‌نویسد: اما اولین داستان‌های کوتاه تمثیلی در ایران را می‌توان از میان آثار صادق هدایت برگزید. پس از آن تمثیل‌پردازی در داستان کوتاه ایران به صورت یک سنت داستانی تا به امروز ادامه می‌یابد.

این کتاب اگر چه به تحلیل داستان‌های کوتاه تمثیلی فارسی تا 1370 می‌پردازد، اما در آن تلاش شده است تا ابتدا مفهوم دقیقی از تمثیل و انواع آن تبیین شود و تمایز آن، به‌عنوان وجهی روایی، با مَثل و اسلوب معادله عیان گردد؛ از این‌رو پس از بررسی تمام تعریف‌ها از مفهوم تمثیل در بلاغت اسلامی و غربی، پیشینۀ کاربرد آن نیز بررسی شده است. همچنین انواع تمثیل به‌لحاظ ساختاری در این نوشتار بررسی شده و در این راه تمام منابع اصلی تقسیم‌بندی تمثیل به زبان فارسی دیده و نقد شده‌اند. جز این تمایز مفهوم تمثیل با مفاهیم نزدیک به آن مثل نماد، تشبیه و استعاره به طور کامل تبیین و به بحث گذاشته شده است.

رویکرد این کتاب به دسته‌بندی داستان‌های کوتاه تمثیلی، از سال 1300 تا 1370، هم به‌لحاظ مضمون تمثیل و هم به‌لحاظ ساختار تمثیلی آنها است. برای بررسی و تفسیر تمثیل در داستان‌های کوتاه معاصر ضرورت داشت ابتدا نوعی گونه‌شناسی محتوایی از تمثیل برای داستان‌ها ارائه شود؛ زیرا در تفسیر لایۀ تمثیلی یک داستان کوتاه باید به کشف معانی نهفته در پشت روایت ظاهری‌اش پرداخته شود و مضمون نهایی آن تحلیل و آشکار شود. جز این، مشکلی دیگر که برای دسته‌بندی ساختاری داستان‌های کوتاه است؛ مثلاً یک داستان تمثیلی با ساخت مبتنی بر طنز در داستانی با ساخت رئالیستی یا ساخت فراواقع‌گرایانه نیز می‌تواند بگنجد. از این‌رو در صورت دسته‌بندی ساختاری برای بررسی داستان‌ها در هر فصل مجزا، باید یک داستان واحد مرتباً در هر فصل تکرار می‌شد. به همین سبب رویکرد کتاب بر تلفیق نوعی دسته‌بندی مضمونی و ساختاری قرار گرفته است. به این ترتیب داستان‌های تمثیلی نخست به لحاظ مضمون طبقه‌بندی شده‌اند و هر فصل به یک مضمون تمثیلی واحد اختصاص یافته است؛ مثلاً داستان‌های تمثیلی با لایۀ تمثیلی سیاسی در یک بخش و داستان‌های تمثیلی فلسفی در فصل دیگری قرار گرفته‌اند. سپس داستان‌های مربوط به هر مضمون تمثیلی به‌لحاظ ساختاری نیز طبقه‌بندی شده‌اند؛ مثلاً یک داستان تمثیلی سیاسی می‌تواند یک داستان واقع‌گرایانه، غیرواقع‌گرایانه یا داستانی حکایت‌وار به شمار بیاید. به این ترتیب، داستان‌های تمثیلی معاصر هم براساس ساختار و هم براساس مضمون تمثیلی طبقه‌بندی و بررسی شده‌اند. در وهلۀ اول داستان‌ها از نظر مضمون تمثیلی‌شان به صورت زیر دسته‌بندی شده‌اند: 1. داستان‌های تمثیلی سیاسی؛ 2. داستان‌های تمثیلی اجتماعی؛ 3. داستان‌های تمثیلی فلسفی و اندیشه‌محور؛ 4. داستان‌های تمثیلی اسطوره‌ای ـ تاریخی؛ 5. داستان‌های تمثیلی روان‌شناختی.

سپس داستان‌های مرتبط با هر مضمون تمثیلی به‌لحاظ ساخت روایت، بررسی و تقسیم‌بندی شده‌اند. هر داستان تمثیلی ممکن است از نظر ساخت روایت تمثیلی، واقع‌گرا یا سوررئالیستی یا مبتنی بر رئالیسم جادویی باشد. همچنین امکان دارد که روایت طنزآمیز داشته با مبتنی بر ساختار قصه‌های تمثیلی کهن باشد که اصطلاحاً به آن داستان تمثیلی حکایت‌وار می‌گوییم؛ مانند داستان‌هایی که با راوی یا شخصیت حیوان روایت می‌شوند. باید اشاره کرد که داستان تمثیلی به‌لحاظ ساختاری ممکن است ساخت اسطوره‌وار نیز داشته باشد؛ اما چون آن را با عنوان تمثیل اسطوره‌ای در دسته‌بندی مضمونی داستان تمثیلی لحاظ شده، در تقسیم‌بندی ساختاری تکرار نشده است.

نکتۀ آخر اینکه داستان‌های تمثیلی بعضاً به‌طور مطلق سیاسی یا به‌طور مطلق اسطوره‌ای یا اجتماعی یا ... نیستند. یک داستان تمثیلی ممکن است در مفهوم درونی و تمثیلی خود در عین داشتن سویه‌های سیاسی، مفاهیم اجتماعی نیز داشته باشد. یا یک تمثیل با مضمون اجتماعی امکان دارد به‌لحاظ ساخت تمثیل، ساختار روایی اسطوره‌ای نیز داشته باشد. همچنین یک داستان تمثیلی روان‌‌شناختی ممکن است هم‌زمان با مضمونی فلسفی و اجتماعی نیز هم‌پوشانی پیدا کند؛ لیکن آنچه در این پژوهش سبب می‌شود یک داستان تمثیلی در یکی از این دسته‌های مضمونی قرار گیرد وجه غالب مضمون تمثیلی آن است. با این حال اگر یک تمثیل فلسفی، مثلاً دارای رگه‌های آشکار یک مفهوم اسطوره‌ای نیز باشد قطعاً به این هم‌پوشانی در هر دو بخش اشاره شده است. به این ترتیب تفسیرهای متعدد تمثیلی از یک داستان نیز در متن این پژوهش ارائه می‌شود. همچنین تحلیل داستان‌های تمثیلی معاصر فارسی امکان تازه‌ای را در اختیار مخاطبان داستان قرار می دهد تا آنان را با نوعی خوانش تازه از داستان کوتاه معاصر آشنا کند. توجه به تمثیل در زیر لایۀ ظاهری داستان‌ها، حتی در داستان‌هایی که قصه‌ای خودبسنده دارند یا واقع‌گرا هستند، ظرفیت تازه‌ای را در اختیار علاقه‌مندان داستان معاصر می‌گذارد تا با رویکرد تازه‌ای به سراغ خوانش جدیدی از بخشی از ادبیات منثور معاصر ایران بروند؛ بخشی که تاکنون قسمت عمده‌اش مانند کوهِ یخ، همچون خودِ مفهوم تمثیل در زیر روایت داستانیِ ظاهری، پنهان بوده و مغفول مانده است. بیش از این، بسیاری از داستان‌های کوتاهی که در این کتاب مورد تحلیل قرار گرفته‌اند داستان‌هایی به‌غایت دشواریاب و ناشناخته هستند. داستان‌های رضا دانشور، اسلام کاظمیه و برخی از تمثیل‌پردازان دیگر، بیش از پنجاه سال قبل در تیراژهایی بسیار اندک منتشر شده‌اند؛ شناسایی و جمع‌آوری چنین منابعی در طی بیست سال و از دوران نوجوانی نگارنده صورت گرفته است.

مفاهیم محض مطرح شده در بخش دوم کتاب صرفاً مناسب دانشجویان و پژوهشگران رشته ادبیات فارسی است. اما از بخش سوم به بعد مفاهیم کتاب، احتمالاً داستان‌نویسان جوان و خوانندگان جدی داستان را نیز جذب و اقناع نماید.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل نسخت: تاریخچۀ داستان کوتاه و تعریف آن

فصل دوم: تمثیل و ویژگی‌های آن

فصل سوم: تاریخچۀ تمثیل و درآمدی بر تمثیل‌گرایی در داستان کوتاه معاصر فارسی

فصل چهارم: داستان‌های تمثیلی سیاسی

فصل پنجم: داستان‌های تمثیلی اجتماعی

فصل ششم: داستان‌های تمثیلی فلسفی و اندیشه‌محور

فصل هفتم: داستان‌های تمثیلی اسطوره‌ای ـ تاریخی

فصل هشتم: داستان‌های تمثیلی روان‌شناختی

نتیجه‌گیری و بررسی آماری

منابع و مآخذ