معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب کاری تک‌جلدی و دوزبانه، به فارسی ـ انگلیسی از دکتر شایان افشار، پژوهندۀ زبان‌شناسی، نویسنده و استاد زبان فارسی است. این فرهنگ‌نامه در نوع خود گامی است در تحقیق آماج‌های زبان و ادب فارسی در به یاد آوردن و کاربرد کارواژه‌های زیبا و موزون فارسی که در یک زمینۀ زبان/ فرهنگی/ تاریخی بیش به دست فراموشی سپرده شده بودند.

هدف پژوهش و فراهم آوردن این فراهنگ‌نامه زنده‌کردن کارواژه‌های زیبایِ فارسی دری است و آگاهانیدن پدیدۀ عقب‌نشینی تاریخی کارواژه‌های سادۀ پارسی در برابر «فعل»‌های مرکب ساختگی (جعلی) است؛ که بخش چشمگیری از این «فعل»‌های مرکب از یک واژۀ عربی و کارواژۀ کمی فارسی ساخته شده‌اند.

جای بازگشایی و کار در شکل‌ها و ساخت‌های مصدری و ریشه‌یابی بسیار گسترده است و کار چندانی هم در این مورد صورت نگرفته است و این کار/ پروژه درآمدی بر کاری گسترده‌تر است.

شمار فعل‌های ساده‌ای که از گذشته به امروز رسیده و توان زایایی دارند دست‌کم در مقام مقایسه، نسبت به چند زبان زندۀ هند و اروپایی مهم چون فرانسه، آلمانی .... اندک به نظر می‌رسد. زنده‌یاد دکتر ناتل خانلری در کتاب سه‌جلدی «تاریخ زبان فارسی» شماری از فعل‌های ساده دری را «اعم از آنچه در متن‌ها مکرر آمده است و آنچه در زبان محاورۀ امروز به کار می‌رود» به‌دست داده است. در این شمار فقط 227 فعل وجود دارد. در صورتی که در کتاب‌های آموزشی ـ تمرینی صرف فعل‌های متداول فرانسه و آلمانی برای دانشجویان در آمریکا، ما با رقم سیصد یا پانصد روبرو هستیم که می‌توان به‌راحتی به رقم هفتصد رساندشان؛ و اینها فعل‌هایی هستند که بیشترشان مورد کاربرد زندۀ گفتاری/ نوشتاری دارند. اما یک نگاه به شمار فعل‌های درج شده در تاریخ زبان فارسی نشان می‌دهد که بخش چشمگیری از آن شمار نه در گفتار امروزه به کار می‌روند و نه در نوشتار.

دکتر رضا باطنی در مقاله‌ای که پیش از دو دهه از تاریخ چاپ این دفتر نوشته و منتشر شد، متذکر می‌شود که «در واقع فعل‌های سادۀ فارسی که فعال هستند، یعنی در گفتار و نوشتار به کار می‌روند، از رقم 277 بسیار کمتر است. در سه بررسی جداگانه که سه دانشجوی رشتۀ زبان‌شناسی در دورۀ تحصیلی‌شان در گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران انجام داده‌اند فعل‌های ساده را از متن گفتار و نوشتار روزمره استخراج کرده‌اند، بالاترین رقم 115 بوده است».

در هر دسته از ساخت‌های گوناگون فعل‌های پارسی دری جزء ثابتی وجود دارد که تغییر نمی‌کند. این جزء ثابت معنی یا مفهوم (فرایافت) پایه‌ای فعل را در بردارد و آن را بُن (ریشه) می‌نامیم.

فعل‌های پارسی دری از دو ستاک (ماده) ساخته می‌شود. ستاک نخستین برابر فعل امر است و چون از آن فعل آینده ساخته می‌شود، آن را ستاک آینده (ماده مُضارع) می‌نامند. ستاک دیگر برابر سوم شخص مفرد گذشته در صرف است؛ آن را ستاک گذشته (ماده ماضی) می‌نامند و فعل گذشته از آن ساخته می‌شود. از هر یک از این دو ستاک واژه‌های دستوری دیگری هم ساخته می‌شود، چون اسم مصدر و صفت کنش‌گرا (فاعلی) و کنش‌پذیر (مفعولی).

در پارسی دری، تمام ستاک‌های گذشته (ماضی) پسوند <ت> یا <د> می‌گیرند؛ <ت> و <د> در پایان ستاک‌های گذشته دری، بازمانده‌های <ta> هستند. در دوره‌ای در پارسی دری این دو پسوند به عنوان بخشی از نشانه یا شناسۀ مصدری در بُن گذشته یکی بوده است؛ به مرور زمان، پسوند <ت> در بخشی از ستاک‌ها <د> بدل شده است. در برخی از متن‌های پایانی قرن چهارم، سپس پنجم و گاهی ششم، هنوز نشانه‌های این یگانگی دیده می‌شود.

در پارسی دری فعل آیندۀ اَخباری از ستاک آینده و شناسه‌های فعل اخباری ساخته می‌شود. ستاک‌های گذشته پارسی دری بازمانده‌های ستاک‌های گذشتۀ پارسی میانه هستند؛ اما روش‌هایی که در پارسی میانه برای ساختن فعل گذشته به کار می‌رفته، در پارسی دری به کار نمی‌رود. در پارسی دری فعل گذشتۀ اَخباری از ستاک گذشته و شناسه‌های فعل اخباری ساخته می‌شود. در پارسی دری گذشته و آینده بودن فعل اَخباری را از ستاک فعل تشخیص می‌دهند، نه از گونۀ ساخت آن، چنانکه در پارسی میانه، و نه از شناسه، چنانکه در ایرانی باستان.

در پارسی میانه هم از فعل از دو ستاک آینده و گذشته ساخته می‌شده است. از ستاک آینده، فعل آینده (فعل مضارع) و از ستاک گذشته، فعل گذشته (فعل ماضی) ساخته شده است. همان‌گونه در پارسی دری است که یکی از ستاک گذشته و یکی را ستاک آینده می‌نامند.

گروه‌بندی پیشنهادی در این کتاب برپایۀ شکل شناسه‌های «اصلی» و «فرعی» مصدری این امکان را می‌دهد که هر دسته را به‌آسانی شناسایی کرده و هر مصدر را برپایۀ شکل پایانی گروه/ دسته شناسایی یا جستجو کرد. تلاش شده مصدرهای با شکل و کاربرد کهن پارسیک که بخشی در ادب کلاسیک پارسی و فرهنگ‌های دری راه یافته، از «دری میانه» و اینها از مصدرهای (کارواژه‌های) «زنده» و کاربردی «امروزه» با نشانه‌هایی ساده در برابر مصدر، تمیز داده شود.

گروه‌بندی: دو گروه ریشه‌ای <ت> <د> و از این دو، دو گروه کلی ـ تن و ـ دن مشخص است.

در گروه ـ تن، کارآراترین بخش‌بندی در آن است که مصدرهای مختوم به ـ تن را به چهار بخش مشخص به ترتیب مختوم به ـ ختن، ـ ستن، ـ شِتن و ـ فِتن شکل داده شده که نمود برجسته و ساختی دارد و به‌آسانی از همدیگر قابل تمیز است.

در گروه ـ دَن، نخست خود ـ دَن، ساده، یک دستۀ مشخص را تشکیل می‌دهد و بخش بزرگی از بن‌های آن قابل اشتقاق است؛ سپس ـ اندن که گروه کوچکی را تشکیل می‌دهد و شکل‌های هموند آن در دسته‌های دیگر ـ دن یافت می‌شود؛ سپس بزرگ‌ترین گروه تشکیل‌دهندۀ مصدرهای پارسی دری، با شناسۀ ـ ایدن قرار می‌گیرد. در آخر مصدرهایی که «دوباره» گذرا (متعدی) می‌شوند، یعنی مصدرهای مختوم به ـ انیدن، قرار دارد.

در این «گروه‌بندی» از مصدرهای دری، در این دفتر بیشتر جنبۀ عملی و کابردی آن در نظر گرفته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

بخش یک: ـ دن

بخش دو: ـ تن

بخش سه: ـ [ا]نیدَن

بخش چهار:

گردآورده‌ای از مصدرهای پیش‌آوندی

اُفتادگی‌ها و باز یافته‌ها

بخش پنج:

اَفزودگی‌ها و پیوست‌ها

کتاب‌نامه

نمایۀ مصدرهای ساده (به ترتیب «الف‌بایی»)

نمایۀ مصدرهای پیش‌آوندی