معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سفرنامه‌ها بخش مهمی از منابع و مدارک تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و .... است که مطالعه و بررسی آن، روشنگر بسیاری از زوایای پنهان تاریخ ماست. سنت سفرنامه‌نویسی که از دیرباز در ایران وجود داشت، به صورت جدی از دوره صفویه مورد توجه قرار گرفت. از اوایل دوره قاجاریه به دلیل آشنایی ایرانیان با آثار جهانگردان اروپایی، رونق تازه‌ای در سفرنامه‌نویسی به وجود آمد تا بدانجا که پادشاهی مانند ناصرالدین شاه افزون بر نگارش یادداشت‌های روزانۀ خود، در سفرها نیز خود یا دیگران به شرح مسافرت ایشان می‌پرداخت. وی در طول پنجاه‌سال سلطنت خود بیشتر اوقات را در سفر به سر می‌برد، لذا به نظر می‌رسد در یک وجه باید او را پادشاه سیاح دانست؛ چرا که اگر در دارالخلافه می‌بود، به گشت‌وگذار و شکار در دوشان‌تپه، کن، شمیرانات و .... می‌پرداخت و بقیه اوقات را نیز در سایر نقاط کشور مانند خراسان، عراق عجم، قم، مازندران، گیلان و .... سپری می‌کرد. ناصرالدین شاه افزون بر آن، چهار سفر خارجی، یکی به عتبات و سه سفر به فرنگستان دارد؛ بنابراین به ترتیب تاریخی می‌توان گفت این کتاب مقدم برهمه سفرنامه‌های وی است. اگرچه مقدم بر همۀ آنها، دو سفر به قم در سال‌های ۱۲۶۶ و ۱۲۶۷ قمری می‌باشد؛ امام عمده سفرهای وی به قم در خلال سفر به جاهای دیگر بوده است.

این کتاب که خاطرات سفر ناصرالدین شاه به چمن‌سلطانیه است، وقایع دویست‌روزهای را از تاریخ ۲۵ شعبان/ 10 فروردین ۱۲۷۵ قمری تا 22 ربیع‌الاول/ ۲۸ میزان ۱۲۷۶ قمری را دربر می‌گیرد. در این سفر شاه قاجار از ۸۰ منزل عبور و از شهرهای مختلف از جمله قم، محلات، ملایر، همدان، سنندج، بیجار، تبریز، زنجان، چمن‌سلطانیه، قزوین و .... بازدید می‌کند.

کاتب این سفرنامه سام میرزا شمس‌الشعرا پسر شانزدهم محمدقلی میرزا ملک‌آرا (پسر سوم فتحعلی‌شاه قاجار) است که در سال ۱۲۸۶ قمری پس از درگذشت میرزا محمدعلی خان سروش اصفهانی شمس‌الشعرا در سال ۱۲۸۵، ملقب به شمس‌الشاعرا شد. این شاهزاده پس از درگذشت میرزا محمدتقی کاشانی سپهر لسان‌الملک در اعیاد و سایر ایام تبریک انشاد قصاید در مجلسِ سلام‌های عام در حضور ناصرالدین شاه قصیده (البته در مدح شاه) می‌خواند. وی در اواخر سال ۱۳۰۹ قمری در تهران درگذشت. در مقدمۀ سفرنامه آمده است او نزدیک به شانزده سال شاعر درباری بوده و در سفر و حضور به مدح شاه قاجار می‌پرداخته است.

از مهم‌ترین و بارزترین ویژگی‌های این سفرنامه می‌توان به عزل‌ونصب‌های حکام ولایات، نظامیان و افراد درباری پی برد. به عنوان نمونه می‌توان به عزیزخان سردار مکری اشاره کرد که در دوره میرزا آقاخان نوری معزول شد. سردار که داماد امیرکبیر نیز بود، در سال ۱۲۷۴ مجبور شد به سردشت رفته و در آنجا اقامت کند. «جناب سردار کل عزیزخان که از بدو دولت روزافزون الی الان خدمات کلیه نموده، در دولت علّیه از عین استحقاق سرهنگی او به سرداری کلی رسید و سال قبل میرزا آقاخان نوری وی را به جرایم مبهم متهم ساخت و از خدملت جزء و کل معاف داشت و به وطن  مألوف ساکن گردید». وی بعد از عزل آقاخان نوری دوباره به سمت خود برگشت و به وزارت جنگ و فرماندهی قوا منصوب شد. این انتصاب در همین سفر انجام گردید.

وضعیت اجتماعی طبقات پایین جامعه نیز از مطالبی است که در این سفرنامه منعکس شده است. در جایی می خوانیم که: «در حینی که پادشاه جوان‌بخت به صرف ناهار مشغول گشت، باغبانی که از غایت پیری جوی دو چشمش پنبه موی چهره را آبیار بود، به نظر درآمد..... پادشاه فرمودند والی منصوب را دوست‌تر و محبوب‌تر می‌شماری یا والی معزول را؟ معروض داشت که هر دو در اخذ مالیات از پشت یک پدرند و از بطن یک مادر. ثالث اینان مرا در نظر خوش‌تر آید».

دیدار با علما و روحانیون شهرها از جمله اقدامات ناصرالدین شاه در این سفر به شمار می‌آید؛ از جمله در تبریز «اسامی معارف ایشان از این قرار است: جناب مجتهدالزمان میرزا محمدباقر که از افاضل زمان  از اعاظم مملکت آذربایجان است و مردم بدو وثوق و اعتماد بی‌پایان و رتبت نماز جمعه و جماعت نیز بدو مرجوع است، جناب آقامیرزا محمد مجتهد قراچه‌داغی، جناب حاجی‌میرزا علی‌اصغر شیخ‌الاسلام، جناب آقامیرزا محمدشفیع مجتهد و .....» از جمله کسانی هستند که تنها در این شهر دیدار می‌کنند.

آداب و رسوم و امور مذهبی نیز از جمله مواردی است که در این سفرنامه تا حدی بدان‌ها اشاره شده است. ناصرالدین شاه در تمامی مراسم‌های دهه اول محرم شرکت می‌کنند و مراسم اربعین را نیز انجام داده است.

بسیاری از شاهزادگان و صاحب‌منصبان از جمله کیومرث میرزا ملک­‌آرا، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، بهمن میرزا بهاءالدوله، احمدمیرزا عضدالدوله، میرزا محمدخان سپهسالار، فرخ‌خان امین‌­الدوله، عباسقلی­‌خان معتمد­الدوله، میرزا سعیدخان وزیر دول خارجه، امیر اصلان­‌خان مجدالدوله و میرزا جعفرخان مشیرالدوله و ... در این سفر شاه قاجار را همراهی می­‌کردند.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت دبیر مجموعه

پیش‌گفتار

مقدمه

مقدمه سام میرزا

ملتزمین رکاب ناصرالدین شاه

حرکت اردوی ناصری از تهران

ورود به شهرهای قم، محلات و کمره

حرکت به سمت همدان

عبور از کردستان

توقف اردوی ناصری در آذربایجان

بازگشت به دارالخلافه از مسیر قزوین

تعداد صاحب‌منصبان، نظامیان و اسامی منازل