معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب چاپ نسخه برگردان کهن‌ترین نسخۀ موجود کتاب تلخیص المحصّل اثر ارزشمند خواجه نصیرالدین طوسی است که به دلیل اهمیت آن و به دلیل ضرورت تصحیح مجدد این اثر ارزشمند عرضه می‌گردد.

به گفتۀ مصحح در پیش‌گفتار این کتاب با وجود آنکه پیش از این چند بار و از جمله یک بار با اغلاط و کاستی‌های فراوان در حاشیۀ چاپ متن المحصّل در قاهره و یک بار هم به همت مرحوم شیخ عبدالله نورانی و تا حدودی به صورت انتقادی به چاپ رسیده است با این وصف به دلیل آنکه در این چاپ‌ها از همه نسخه‌های کهن و موجود این اثر بهره گرفته نشده است ضرورت دارد که دیگر بار با تصحیحی دقیق و با ارائه سازواره انتقادی به چاپ برسد و امید می‌بریم که چاپ نسخه برگردان حاضر، گام نخستی باشد برای تحقق این هدف. وانگهی از آنجا که تلخیص المحصل مشتمل بر متن کتاب المحصل فخر رازی است و آن کتاب نیز با وجود آنکه چندین بار به چاپ رسیده هنوز در انتظار تصحیحی شایسته و انتقادی است، بنابراین اصلاح مشکلاتی متعدد در متن تصحیح شده نورانی مرهون تصحیحی مجدد از اثر فخر رازی است.

این کتاب که به نقد المحصل هم شهرت دارد شرح و تهذیب و نقدگونه‌ای است بر کتاب المحصل فخر‌الدین رازی. تاریخ پایان تحریر کتاب صفر سال 669 ق است. مقدمه تلخیص که شامل اطلاعاتی درباره اهداف و انگیزه‌های خواجه طوسی از تألیف این شرح و نقد است.

محقق طوسی این اثر ارزشمند را برای تقدیم به محضر صاحب دیوان خواجع علاء‌الدین عطا مللک جوینی نگاشته است. در خصوص المحصل چنانکه در مقدمه محقق طوسی ملاحظه می‌کنیم. منظر او نسبت به کتاب المحصل چنانکه می‌بینیم بسیار انتقادی است؛ گرچه چنانکه می‌نویسد معلوم است که آن زمان المحصل مورد اعتنای استادان و طالب علمان دانش‌های کلامی و فلسفه بوده است. خواجه طوسی گرچه خود دلبسته فلسفه ابن‌سینا بوده و «مذاهب» اهل فلسفه اما در این مقدمه تأکید می‌کند بر اهمیت دانش کلام و اصول دین و به همین دلیل هم چون کتاب المحصل را وافی به مقصود نمی‌بیند آن را در کتابش مورد انتقاد قرار می‌دهد. او در همین‌جا چنانکه گذاشت به شروحی که پیش از او بر این کتاب نوشته شده توجه می‌دهد و اشاره دارد به تقابل طرفین معارض و موافق با مباحث این کتاب. دور نیست که اشاره او به مخالفان و منتقدان این کتاب به ابن ابی الحدید مربوط باشد.

همچنین می‌دانیم این کتاب خواجه طوسی تا بدان حد و در همان زمان تألیف از اعتبار برخوردار بوده که دانشمند و فیلسوف برجسته‌ای مانند عز‌الدوله سعد بن منصور بن سعد بن الحسن بن هبه‌الله، ابن کمونه بغدادی(د. 683ق)، فیلسوف بغداد که گزیده‌هایی از آثار فلسفی و حکمی دیگر هم از او می‌شناسیم، گزیده‌ای از آن به منظور بهره‌وری شخصی فراهم کرده بوده با عنوان انتخاب من تلخیص المحصل (یا ملتقط تلخیص المحصل). این کتاب انتخاب گونه‌ای است آزاد از کتاب خواجه. پایان تحریر آن دهه دوم ذی‌القعده سال 670 ق است؛ یعنی در زمان حیات خود خواجه طوسی. نسخه به خط ابن‌کمونه از آن در خزانه غرویه موجود است و آقابزرگ تهرانی آن را دیده بوده و از آن گزارشی در الذریعه ارائه داده است.

همچنین باید اشاره کرد که تلخیص المحصل خواجه را شخصی به نام ابوحامد احمد بن علی ابن الشبلی شرح کرده است. ابن خلدون در لباب المحصل خود که گزیده‌ای است از کتاب فخر رازی از گفتارهای انتقادی محقق طوسی در پیرایش متن و نقد کتاب المحصل بهره برده است. این تیمیه نیز در منهاج السنه به تلخیص طوسی اشاره و از آن نقل می‌کند.

نسخه‌ای که در اینجا به صورت نسخه‌برگردان عرضه شده، در زمان حیات خود خواجه طوسی و در همان سال تألیف و تحریر اصل کتاب کتابت شده است. این نسخه متعلق است به مجموعه فاضل احمد پاشا در کتابخانه کوپریلی به شماره 834.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

کلام پیش از خواجۀ طوسی

فخر رازی در میان کلام و فلسفه

خواجه نصیرالدین طوسی و سهم او در فلسفی شدن دانش کلام

خواجه نصیرالدین طوسی چرا تلخیص المحصل را نوشت؟

ادبیات کلامی تحت تأثیر المحصل، تلخیص المحصل و تجرید

اطلاعاتی تاریخی درباره المحصل

شروح المحصل

تلخیص المحصل

نسخۀ حاضر