معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فیلسوفی چون میشل فوکو، جامعه را با بررسی نهادها و شبکه‌های اجتماعی و دانش‌ها و معارفی که به مرور پس از قرون وسطی در سرزمین تمدن اروپایی ریشه دوانده، به مثابه چشمان کنترل‌گر و همیشه مراقب، زبان هشداردهندۀ غوغاسالار و دستان دستورده محدودکننده و قیم‌مآب، بنیان‌شناسی و ورانداز می‌کند. مطالعه و شناخت اصل و نسب و پایه و اساس مؤلفه‌های تمدن با ذره‌بین نگاه فیلسوف جامعه، حاوی نکات خاص و منحصربه‌فردی است که تفکر میشل فوکو را از دیگر فلاسفه هم‌اندیش و هم‌رأی خود متمایز می‌کند.

این کتاب پژوهشی مختصر و مجمل در بیان اهمیت زبان و اندیشه‌ای است که در پی شنیدن صدای دیوانه از اعماق دل سرزمین‌های تمدن است و فرصت میراث‌خواری فلسفی ظرفیت‌های ناپیدا را غنیمت شمرده به کاوش و کشف زیرخاکی‌های تاریخی و گران‌بها می‌پردازد.

در فصل اول کتاب به مبحث عقلانیت در تاریخ فلسفه و اقوال و آرای فیلسوفان در باب عقل و عقل‌باوری پرداخته شده است. ابتدای این جستجو با افلاطون و یونان باستان بنا نهاده شده است. نیت و هدف غایی کتاب و پژوهش تنها ذکر کوتاه تاریخ مدرسه‌ای از ماجرای عقلانیت در فلسفه در این فصل بوده است.

فصل دوم به جنون به روایت فوکو اختصاص دارد. در این فصل به آنچه بر جنون گذشت، در دوران باستان و قرون وسطی اشاره شده و پس از آن در دوران رنسانس و عصر کلاسیک و مدرن به تفصیل شرح و توضیح داده شده است. تمرکز این فصل بر کتای «تاریخ جنون» میشل فوکو است و در کنار آن به سایر آثار فوکو و دیگرانی که به تذکره و حاشیه مطلبی در باب نگاه فیلسوفانه به موضوع دیوانگی و البته نگاه خاص فوکو منظور داشتند، توجه شده است.

در فصل سوم که به دانش، نظام و نهادهای اجتماعی و کارکردهای آن و اساس زایش و پیدایش آنها نام‌گذاری شده، تلاش شده تا این عناصر و مؤلفه‌ها به مثابۀ عقلانیت جدید مدنی پنداشته و نگریسته شود. دانش‌های نوین چگونه و بر اساس چه مکانیسم و کاربستی تنظیم، تدوین و تنقیح شده‌اند؟ نهادها و شبکه‌های اجتماعی همچون آسایشگاه، پادگاه و دانشگاه چگونه و بر مبنای چه اساسنامه‌های معماری معرفتی فردی و جمعی در دوران جدید، پایه‌ریزی و ساختمان‌سازی شده‌اند؟ برخورد با غیریت‌ها با محوریت این نهادها و سازمان‌های جدید، ماجراهای جالبی را ایجاد کرد که نظام‌های عملی ـ معرفتی را به توجه هر چه بیشتر در تولیدات کمی و کیفی بهتر ابزارآلات قدرت رهنمون کرد.

فصل چهارم و پایانی کتاب در واقع فصل دیالکتیک عقلانیت و جنون است. رویارویی و تقابل این دو در اندیشۀ فوکو با تجزیه و تحلیل آثار دیگرانی همچون هایدگر و نیچه که بذر افکارشان نزد فوکو، بارور شده موضع مطلوب نگارنده بوده است. در بخش اول این فصل به مبحث فلسفۀ شکاکیت دکارتی و توضیح و بسط آن پرداخته شده است. نقش جنون در پروژۀ شکاکیت دکارت چگونه بود؟ آیا اصولاً جنون برای دکارت موضوعی جدی و اساسی بود؟ جنون در اندیشۀ فوکو حاوی چه ظرفیت و توان عظیمی بود که توانست ایدئولوژی تمامیت‌خواهانه و مستبدانۀ رژیم عقلانیت‌های جدید و علم‌گرایی را به چالش دراندازد. تأثیر فیلسوفان دیگر در پویایی و رشد و بلوغ اندیشۀ نقادی عقلانیت چگونه بود و دستاورد مهم میراق فکر فلسفی او در هنر و دیگر شاخه‌ها و رشته‌ها چه بوده و ... .

سخن پایانی اینکه این کتاب روایت مجموعۀ راهبردها و روش‌هایی است که مدنیت اروپایی در سرپنجه‌های تدبیر خود به کار گرفت تا دیوانه‌ای ناآرام و بی‌قرار را رام و سربه‌راه نماید. روایت تنظیم مقررات جامعه برمدار جریاناتی است که ابردستگاه قدرت ـ معرفت تولید کرد و تشعشعاتش تمام عرصه‌ها و حوزه‌های معرفتی و حمایتی و تولیدی زندگی بشر را بیش از آنچه در گذشته در توهم و تخیلش می‌گذشت، درنوردید و به منصۀ حقیقت نشست.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: جایگاه عقلانیت در فلسفه

فصل دوم: جنون در ادوار تاریخ، به روایت فوکو

فصل سوم: دانش، نظام و نهادهای اجتماعی (مظاهر تمدن جدید)

فصل چهارم: نسبت میان عقلانیت و جنون نزد فوکو