معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

خنده همیشه بخش غیررسمی گفتمان است؛ بخشی که نه در دایرۀ متن اصلی بلکه در کنار آن شکل می‌گیرد. از این‌رو خنده در بسیاری از موقعیت‌های رسمی جایی ندارد، مطرود است و داستان حاشیه‌نشینی‌اش دوباره تکرار می‌شود؛ زیرا خنده مسیر گفتمان را تغییر می‌دهد و سویه‌هایی دیگر برای آن می‌گشاید. پس آنچه خنده را به حاشیه می‌راند، شاید باور به آن قدرت باشد که از آنِ کسانی است که سبب خنده می‌شوند، کسانی که از زمان‌های دور جایگاه حاشیه‌نشینی داشته‌اند و به آن دلخوش بوده‌اند. از بذله‌پردازان مجالس و کسانی که موجب خنده و سرگرمی جمعی می‌شوند تا دلقک‌های درباری و میدانی مسیری طولانی و پرپیچ و خم وجود دارد که هر یک با شادی‌آفرینی مدتی کوتاه در مرکزند، اما به دلیل پیوند با قلمرو حاشیه‌ای خنده حاشیه‌نشین شده‌اند. نشانۀ آشکار این امر آثار تاریخی به‌جامانده از دلقکان است که به نسبت انبوه تاریخ و نوشته‌های پادشاهان، امیران و حکیمان ناچیز است.

دلقک ایرانی تنها در هیئت افرادی چون کریم شیره‌ای ‌ـ دلقک راه‌یافته به دربار ناصری‌ ـ و در ادامۀ آن دلقک‌های نمایش سنتی‌ ـ مبارک دلقک خیمه‌شب‌بازی و سیاه دلقک سیاه‌بازی‌ ـ در متن قرار دارد، اما سرگذشت قبل و بعد از آن مبهم است. ویژگی و کارکرد او در این دورۀ در متن‌بودگیِ هرچند کوتاه نشان می‌دهد شکل‌گیری دلقک نمایشی جز با تباری کهن و قدرتمند امکان‌پذیر نیست، همچنان که طردش از تئاتر آمده از درامِ غربی پس از مشروطه پذیرفتنی نیست. پس وجود گروه‌هایی تباری تا نقطۀ مرکزی ‌ـ ‌دلقک نمایش سنتی‌ ـ ‌و تغییر آن در شکل‌های متفاوت از امروز ضروری می‌نماید.

نویسنده در این کتاب به شناخت نیاکان دلقک و بازیابی حضور او در ادبیات نمایشی ایران، با ردیابی شکل‌های متفاوت گذشته و امروزش، اهتمام دارد و تلاش می‌کند تا خطوط محوشدۀ مسیر تاریخی او را روشن سازد و مانایی این شخصیت را در قلمرو فرهنگی و نمایشی اثبات کند.

در فصل اول کتاب با مروری بر برابرنهادهای دلقک به ویژگی‌ها و کارکردهای آن پی برده می‌شود و سپس از منظر اسطوره‌ای، اجتماعی و تاریخی نیاکان دلقک شناسانده می‌شود؛ نیاکانی که هر یک در نظامی درزمانی یا هم‌زمانی، بخشی از ویژگی‌ها و کارکردهای دلقک را به‌وجود آورده‌اند.

در ایران که بیشتر تاریخش در سایۀ نفوذ و تأثیر قدرت‌های استعماری و استبدادی رقم خورده است، طبیعی است که مهم‌ترین محور تکوین دلقک، تقابل اجتماعی با قدرت نظامی حاکم است. هدف این تقابل ساختن فضای طنزآلود و انتقادی است میان مردم. دلقک ایرانی بخشی از بافت مردمی است که حتی در پیوند نزدیک با قدرت حاکم (دلقک دبار) نیز با حفظ جایگاه حاشیه‌ای تعلقش به مردم را فراموش نمی‌کرد و هماهنگی و تعادل میان قدرت رسمی و مردمی از کارکردهای همیشگی او بوده است. فصل دوم اختصاص به دلقک ایرانی و جایگاه آن در تاریخ ایران دارد.

پس از شناخت دلقک و بازیابی گونه‌های تباری و سنتی دلقک نمایشی در ایران، در فصل سوم به سرنوشت دلقک در ادبیات نمایشی ایران پرداخته شده است. هنگامی که به دلیل ورود فرهنگ و درام غربی به تدریج نمایشنامه‌های سنتی ایرانی رو به انزوا رفتند، دلقک به مثابۀ شخصیت نمایشی قدرتمند با پشتوانۀ تباری ژرف به گونه‌ای تدریجی و مؤثر وارد نمایشنامه‌ها شد. اگرچه ساختار نمایشنامه‌ها برگرفته از درام کلاسیک است، ولی دلقک توانسته است با آنها هماهنگ شود و خود را در بعضی از شخصیت‌ها آشکار کند؛ از این‌روست که می‌توان در نمایشنامه‌های ایرانی شخصیت‌هایی دلقک یا دلقک‌گون یافت. این شخصیت‌ها هم‌زمان ویژگی‌هایی دارند از گونه‌های تباری یا نمونه‌های سنتی که گاهی کارکردشان نسبت به پیشینیان آنها خاص یا متفاوت است؛ اما با طراحی راهکاری در دسته‌بندی آنها می‌توان این نمونه‌های به‌جامانده یا تغییرکرده را تحت عنوان کلی دلقک شناخت.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

فصل اول: نیاکان دلقک

فصل دوم: دلقک ایرانی

فصل سوم: گونه‌های برخاسته از دلقک در ادبیات نمایشی ایران

فصل چهارم: .... و افق‌های پیش‌رو