معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

احمد کسروی چه در زندگی و چه در آثارش چهره‌ای بحث‌انگیز بوده است. او در رشته‌های گوناگون چون زبان‌شناسی، جغرافیای تاریخی، تفکر دینی و مسائل اجتماعی و سیاسی قلم زد. در همه این عرصه‌ها اندیشمندی سنت‌شکن و نوآور بود. اما پایداری شهرت علمی کسروی اعتبار نوشته‌های تاریخی اوست و پر ارج‌ترین پژوهش تاریخی وی بی‌گمان کتاب تاریخ مشروطه ایران است.

کسروی که مشروطیت را بهترین نوع حکومت می‌دانست، برای شناساندن جنبش به هم‌میهنان خود تاریخ مشروطیت را نوشت. او برای روشن کردن حقایق تاریخی، نشان دادن سهم آزادی‌خواهان واقعی و فرصت‌طلبی میوه‌چینان دست به قلم برد. یکی از هدف‌های وی از نگارش تاریخ انقلاب، ترویج آگاهی اجتماعی بود. او می‌خواست ایرانیان خواب‌زدۀ عصر دیکتاتوری را با جنبشی اجتماعی که در راه آزادی و برای استقرار حکومت قانون برپا شده بود، آشنا سازد. او زمانی به این کار پرداخت که سیاست دولت در جهت غیرسیاسی کردن مردم سیر می‌کرد.

در دوره‌ای که کسروی این کتاب را می‌نوشت، باید با دشواری‌هایی که بر محیط تاریخ‌نگاری ایران سایه انداخته بود، دست و پنجه نرم می‌کرد. نخست آنکه عده‌ای از ایرانیان حتی روشنفکران به این توهم گرفتار بودند که وقوع هر پدیدۀ اجتماعی را در میهن خود به طرح و توطئه بیگانگان ـ به خصوص انگلستان ـ نسبت می‌دادند. چنان‌که دربارۀ مشروطیت می‌گفتند: «چیزی بود دیگران پیش آورده بودند و خودشان هم برداشتند». این افراد دیگر نیازی به شناخت ریشه‌های مشروطیت نمی‌دیدند. دوم آنکه کسانی می‌گفتند مشروطیت معلول رشته عواملی است که به علت حساسیت‌شان در این زمان نمی‌توان آنها را ردیابی کرد. این افراد نگارش تاریخ مشروطیت را هنوز زود می‌دانستند.

در این کتاب تحلیل کسروی از ابعاد مختلف مشروطیت بررسی و بر پایه دانسته‌های جدید تاریخی ارزیابی می‌شود. نتیجه‌ای که به دست می‌آید چنین است: بخش‌های مختلف نوشته‌ او با یکدیگر همگونی دارند و نشانگر اعتقاد نویسنده به جنبه مردمی مشروطیت است. از این دیدگاه کسروی بنیانگذار نگرشی نو در تاریخ‌نگاری ایران شناخته می‌شود.

آنچه در این کتاب آمده، جستجویی است در مجموعۀ دوجلدی تاریخ مشروطۀ ایران و تاریخ هیجده‌ساله آذربایجان نوشتۀ احمد کسروی. بخش اول به زندگی کسروی در دورۀ انقلاب می‌پردازد و تأثیر حوادث آن دوره را بر شکل‌گیری اندیشۀ او بررسی می‌کند و ارزیابی کوتاهی شیوۀ تاریخ‌نویسی وی به دست می‌دهد و چگونگی نگارش تاریخ مشروطیت را تشریح می‌کند. بخش دوم به بررسی و تحلیل کتاب‌های تاریخ مشروطه ایران و تاریخ هیجده‌سالۀ آذربایجان اختصاص دارد. مطالب این دو کتاب حجیم از زوایای مختلف قابل بررسی است. در اینجا چند موضوع دست‌چین شده که گمان می‌رود به شناخت بیشتر این دو کتاب کمک می‌کند و با این وجود برخی از مسائل اساسی انقلاب مشروطیت را روشن می‌کند. بخش سوم برآوردی کلی از این دو کتاب با این هدف که موضوع مرکزی آنها شناخته شود و مقام کتاب و نویسنده در تاریخ‌نگاری معاصر ایران مشخص شود.

اندیشۀ کسروی دربارۀ تاریخ انقلاب ایران تنها به کتاب دوجلدی او منحصر نمی‌شود، بلکه در سایر تألیفات متعدد او هم می‌توان سراغ آن را گرفت. بنابراین سعی شده است اندیشۀ آن مورخ از خلال منابع گوناگون به صورت مجموعه‌ای واحد مطالعه گردد. این بررسی با استناد به مراجع مشروطیت صورت گرفته تا خواننده صاحب معیاری برای سنجش تاریخ‌نگاری کسروی شود.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

1. کسروی و مشروطیت ایران

زندگی در عصر انقلاب

تکوین فکری

کسروی اندیشمند

کسروی مورخ

نگارش تاریخ مشروطۀ ایران

2. بررسی

ریشه‌های مشروطیت ایران

گسترش انقلاب

توده‌ای شدن انقلاب

رهبران و توده‌ها

علما و مشروطیت

فرجام انقلاب

3. بازنگری

موضوع کتاب تاریخ مشروطۀ ایران

بازبینی