معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نسخۀ خطی مربوط به اشعار خازن که در اینجا آورده شده، دربردارندۀ ۶۸ ورق است که با کشیده شدن خطی در وسط هر ورق، آن ورق به دو صفحه تقسیم شده که مجموع صفحات نوشته‌‌داری ۱۳۶ صفحه است که با احتساب دو صفحۀ خالی در آغاز و انجام نسخه به ۱۳۶ صفحه می‌رسد. از صفحۀ اول تا صفحۀ ۳۸ بر هر صفحه هجده بیت (سطر) و از صفحۀ ۳۹ تا آخر، بر هر صفحه سیزده بیت (سطر) نگاشته شده است.

رسم‌الخط نسخه مانند سایر مخطوطات قرن پنجم و ششم است و البته به سبب آنکه کاتب در کتابت گویا رسم‌الخط خاص خود را به‌‌کار برده است، در آن غالباً صعوبت‌هایی برای خوانندۀ کنونی پیش می‌آورد. ظاهراً رسم‌الخطی که کاتب از آن تبعیت فرموده، چنین بوده که بر نقطه‌گذاری اهمیتی داده نشود یا آنکه احیاناً بعضی از حروف را ننگارد و او بر آن رسم‌الخط کاملاً آشنا بوده است؛ بنابراین خود او خطش را به‌راحتی می‌توانسته بخواند؛ چون می‌دانسته چه نوشته است. در بیشتر آیات کتابت‌شده‌ یا حرفی مثل الف یا الف و لام تعریف یا بعضی دگر از حروف در کتابت ساقط شده و چه بسیار که کلمه یا کلماتی ساقط شده باشد که باید به ظن و گمان و تخمین و استحسان، کلمه‌ای را که مناسب تشخیص داده شود، به ‌جای کلمه نوشته‌نشده تصور کرد و آن را در ضمیر خود نگهداشت تا به وزن و معنی آن بیت خللی وارد نشود.

در این مجموعه که به‌راستی نمی‌توان آن را دیوان خازن دانست، قطعاً بسیاری و بلکه اکثریت قاطع اشعار «خازن» در آن مندرج و مضبوط است؛ زیرا شامل 39 قصیده است. طولانی‌ترین قصیده این مجموعه را شاعر در استقبال از قصیدۀ غرای روانشاد «ابو عباده بحتری» که در مدح اسماعیل بن بلبل سروده و آن را برای «مبرّد» فرستاده بود، به مطلع:

بعینیک ضوءُ الاُقحوان المفلّج                                   و ألحاظُ عینَیْ فاتِر اللّحظِ أدعَجِ

سروده و مطلع آن چنین است:

سقی‌ اللهُ ایامی بشرقیِّ منبج                                                الی العَلم الأقصی بغربیِّ مَنعج

و خازن قصیدۀ غرای شیوای خود را در مدح فخر‌الدوله دیلمی سروده است که دربردارندۀ 89 بیت است و بقیه مشتمل بر 38 قصیده بلند و کوتاه است.

در اینکه ابومحمد عبدالله بن احمد خازن هم شاعری توانا و هم نویسنده توانایی است، تردیدی نیست. با وجود تعبیرات و تعریفاتی که ثعالبی در «یتیمه الدهر» از ابومحمد خازن برای شناخت قدر و مرتبه خازن در شعر و نثر عرب بیان فرموده است، جای تعریف و تعبیر دیگری باقی نگذاشته است.

ثعالبی می‌فرماید: «ابوبکر خوارزمی ابیات دلکش درخشانی را از ابومحمد خازن برایم خواند، و من از حضرتش خواستم که هر دو قصیده‌ای را که آن ابیات از آن است، به من مرحمت کند و او پذیرفت و نسخه‌ای از آن دو قصیده به من داد و خواندن آن مرا به دسترسی یافتن به شعر خازن شائق ساخت؛ آن‌چنان که آن را از باد صبا می‌خواستم و می‌جستم، تا آنکه ابوعبدالله محمدبن حامد حامدی که همواره از میوه‌های شاداب و لطائف شهر خود هدیه برایم می‌فرستد، گوهری گرانبها و درّی یتیم یگانه را از مجموع شعر ابومحمد خازن برایم فرستاد؛ چراکه این هر دو ـ حامدی و خازن ـ در خدمت صاحب بن عبّاد می‌بودند و ارتباط و مناسبت ادبی میان این دو مهر و الفتی برقرار ساخته بود و حامدی نیز کوشش کرده بود که هر مقدار که ممکن است از شعر او برایم بفرستد و چنین کرد و آن گوهر گرانبها به دستم آمد و دیرگاهی از آن بوستان دلگشا بهره‌مند شدم، و آوخ که در همان هنگام که من به داشتن آن مجموعه نفیس مباهات می‌کردم و از نگهداری آن شادمان می‌بودم، ناگهان آن ‌آفت همیشگی کتاب‌ها بدان رسید و دستی ناپاک و خیانتکار بر آن دراز شد و آن را از من ربود و چه توان کرد که: تیر مصائب سخت آزمند گنجینه‌هاست و کدام خوشی است که روزگار آن را تیره و مکدر نسازد».

مجموع ابیاتی که در این نسخه مکتوب است، بالغ بر 1922 بیت است. برای اطلاع اجمالی بر مجموع شعر خازن، باید تعداد ۲۴۱ بیتی که در یتیمة الدهر به خازن نسبت داده شده است، بر ابیات این مجموعه افزود که در آن صورت تعداد ۲۱۵۳ بیت در حال حاضر از شعر این شاعر بزرگ و شیواسخن شیعه در دست است.

قطع نظر از استعداد ذاتی و حسن ذوق خدادادی و عمق اطلاع خازن بر شعر و نثر عرب و تبحر او در حفظ لغت و استعمال غریب آن، اقامت چند ساله او در بلاد عراق و شام و معاشرتش با شعرا و ادبای آن سرزمین‌ها، او را بیشتر از دیگر شاعران دربار فخرالدوله و مجدالدوله و دستگاه صاحب ابن عبّاد و ابی‌العباس ضبّی به سبک و طرز شعر عرب آشنا ساخت و به مهارتش در به کار بردن لغات غریبه و مصطلحات از کنایات و استعارات رایج در ادب عرب بسیار افزود. و دو قصیده «جیمیّه» و «حائیّه» او شاهد صادقی بر آن است. خازن بسیار تحت تأثیر شاعر بزرگ نامدار و سهل و ممتنع‌گوی عرب، ابوعُباده بحتری و شاعر حکیم ابوتمّام طائی است و قصاید متعدّدی در استقبال از قصاید بُحتری و ابی‌تمّام سروده است و خصوصاً در تشبیب و تغزّل ابتدای آن،‌ اقتفا بر این دو شاعر بزرگ کرده است. مبالغات و «ایغال»‌های شاعرانه در شعر خازن کم نیست و این همان رویه نامطلوب عامۀ شعرای مشهور و خاصّه شاعران فارسی‌‌زبان است که بیش و کم «نُه پایة فلک را زیر پای اندیشه» می‌گذارند تا بوسه بر رکاب ممدوح زنند و این مطلب دربارۀ شعرای دوران غزنوی و بویهی و سلجوقی و بالاخصّ دربارۀ شاعران عرب‌سرای دستگاه صاحب بن عبّاد که در مقام مدح و توصیف از او خیلی به تملق و تصلّف پروبال می‌داده‌اند، بیشتر صادق است و این «بلیّه» را که با توجه به «احسَن الشعر أکذبه» از محسّنات شعری شمرده شده است، از زمانی که آن شاعر جوانمرگ شیعه «ابن هانی» آن مطلع کذائی را در مدح ‌المعزّ فاطمی سرود که:

ما شِئتَ ما شاءَت الأقدار                             فاحکُم فأنتَ الواحدُ القهّارُ

دیگر شاعران معاصر یا پس از خود را به تبعیت و بلکه به مسابقه واداشته است.

از جمله محسّنات قصاید خازن، «حسن مطلع» و «حسن مقطع و شریطۀ» آن است که خازن آن مطالع را به «براعت استهلال» زیبایی آراسته است و همچنین اهتمام او به غالب صناعات ادبی و بدیهی (از مقابله و مساوات و تنسیق‌الصّفات و مراعاه‌النظیر و جناس و ....) جالب توجه است و چنین است که خازن را می‌توان از پیشتازان میدان شعر عربی شاعران ایرانی بزرگ مانند ابیوردی و ارّجانی و طغرائی برشمرد. احاطه و حفظ او را در لغات غریبه و شاید تا اندازه‌ای «مهجور» نیز باید از خصائصش شمرد و این خصوصیت یکی از فوایدی است که در طی سفرهایش در سرزمین‌های عربی به او عاید شده است.

در ادامه مقدمه به زندگی خازن اشارتی شده است و همچنین دربارۀ خازن‌های دیگر و کاتب این نسخه خطی به نام ابوالفتح المرزبان نیز مطالبی آورده شده است.