معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب تأملاتی در باب شعر و شاعران معاصر است. نویسنده در این کتاب با رویكردی محافظه‌كارانه و به شكلی حرفه‌ای ساختار دستوری یک شعر را مورد توجه قرار داده و معنا یا تفسیری تقلیل‌گرا از شعر به دست می‌دهد.

بی‌گمان بخشی از طراوت و پویایی فضای ادبی و شعر و شاعری دهۀ چهل مدیون مقالات و نقدهایی است كه به شعر معاصر خود می‌پرداخته است؛ گاهی علمی و مستدل و منصفانه و گاهی هم احساسی و دلی و مغرضانه، گاهی با ادبیاتی نرم و موقر و گاهی جدلی و پر از طعنه و تكه‌پرانی. از منظری هیچ فرقی میان این انواع نیست؛ چراكه به هر حال توجه مخاطبان و خوانندگان را به شعر معاصر جلب می‌كرده و احتمالاً آتشِ اشتیاقِ جستن و یافتن و خواندن شعرهای جدید را تیز. همچنان‌كه از این آتشِ اشتیاق بازار مجموعه‌شعرها هم رونق می‌یافته و گرم می‌شده است.

این کتاب بر مبنای دو ریکرد متفاوت و بلکه مختلف شکل داده شده و بدین سبب در دو بخش اصلی ترتیب داده شده است. رویکرد نخست حاکم بر بخش اول کل‌نگرانه است و بر سیمای عمومی شاعران، بن‌مایه‌های فکری، کنش‌های اجتماعی و مرور کلی آثار آنان بنا شده است؛ از این‌رو هر مقاله یک تک‌نگاری دربارۀ شاعر خوانده شده است. خطوطی که از چهرۀ شاعران در این بخش ترسیم شده، رخ دیگری از آنان است نزد مخاطب می‌گشاید که شاید چندان آشنا نیست؛ چهرۀ دیگری از فرخزاد، سیمای دیگری از آتشی و درکی متفاوت از سلمان هراتی.

نویسنده در این بخش کوشیده صادق و باشهامت باشد؛ دربارۀ آنچه از فروغ نوشته، شهامت به خرج داده است؛ زیرا بر تابویی انگشت نهاده که ممکن است اسباب سوءاستفادۀ گروهی برای تخریب چهرۀ او را فراهم کند. آنچه دربارۀ آتشی نوشته، تلخ و اما صادقانه است و او را ذره‌ای از جایگاهش در تاریخ ادبیات پایین نمی‌آورد. دربارۀ ژاله اصفهانی، هوشنگ ایرانی و قیصر امین‌پور کوشیده به تصحیح داده‌هایی بپردازد که گاهی نادرست و غلط یا تنها تبلیغاتی و غیرعلمی بوده‌اند و در روندی متداوم از منابع قدیم‌تر به منابع جدید راه یافته‌اند، بدون اینکه امکان تصحیح و بازنگری در آنها فراهم شود. این گفته به ویژه دربارۀ چهرۀ مه‌آلود هوشنگ ایرانی صدق می‌کند. او از جنجالی‌ترین چهره‌های شعر معاصر فارسی است. اوج حضور او بر صحنۀ ادبی ایران را باید در دهۀ 1330 شمسی جست. اما با آن همه جنجال و حرف و حدیثی که بر سر نوع حضور او در جامعۀ ادبی و شیوۀ شعری‌اش درگرفت، در دهه‌های 1340 و 50 شمسی که شعر نو ایران دورانی طلایی را از سر می‌گذراند، نامی از او در میان نبود. در تک‌نگاری مربوط به او نویسنده تلاش کرده از موثق‌ترین و معتمدترین مستندات استفاده کند تا جمع‌بندی صحیحی از زندگی و کار او به دست دهد.

رویکرد دیگر که بر بخش دوم حاکم است، جزءنگرانه و هدف از آن اتخاذ آن به دست دادن برداشت‌هایی تازه از برخی شهره‌ترین قطعات شعر نو فارسی است. فراتر از این نگارنده می‌کوشد با کنار هم نهادن این نقدها روشی را در نقد شعر نو پی گیرد که پایه‌های آن بر چیزی جز خود متن و سازوکار داخلی آن استوار نیست. هر شعر با نگاهی ذره‌بینی، موشکافانه و وسواس‌گونه تجزیه شده تا تناسب اجزای آن و تعامل اندام‌وار این اجزا با هم و با کل متن پیش چشم مخاطب نهاده شود. در نتیجه از دل این تجزیه‌ها برداشتی حاصل آمده که لاجرم باید تنها یک برداشت از میان بی‌نهایت برداشت محتمل پنداشت. در این بخش شاعران و شعرها از زمرۀ شهره‌ترین‌ها گزیده شده است. نیما، شاملو، اخوان ثالث، سپهری و فروغ فرخزاد که بر قلۀ شعر فارسی ایستاده‌اند و البته رؤیایی که در سبک و سیاق خود بر قله ایستاده است. عمل نقد هم بر روی قطعات نسبتاً معروف و محبوب این شاعران پیاده شده تا پتانسیل بی‌نظیر یک قطعه شعر ناب را برای تداوم حیات در طول تاریخ ادبیات، نمونه‌وار نشان داده شود؛ قطعاتی که هر چه خوانده و بازخوانده می‌شوند، باز زوایایی کشف‌کردنی و چه‌بسا غافلگیرکننده دارند و گذر زمان هرگز از نیروی عظیم نهفته در وجودشان نمی‌کاهد.

نویسنده می‌کوشد از هم‌کناری این رویکردها در کتابی واحد به این نتیجه برسد که فرآیند تکوینی نقد ادبی در شعر نو فارسی باید از امتزاج و هم‌زیستی هر دو رویکرد تغذیه شود. برای تکامل این گونه از دانش ادبی در ایران هر دو را باید دید؛ هم شاعر و هم شعر.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: تک‌نگاری‌ها

خطوطی از چهرۀ محو ژاله اصفهانی

از هوشنگ ایرانی چه بر جای مانده است؟

تحلیلی از زیست اجتماعی و ادبی منوچهر آتشی در واپسین سال‌های عمر

فروغ فرخزاد: شخصیتی دوقطبی (کاوشی در روان‌شناسی شعر و شخصیت فروغ فرخزاد)

مروری بر کارنامۀ شعر قیصر امین‌پور؛ نگاهی گذرا به زندگی و آثار

شعرهای سلمان هراتی: صداقت یک ایدئولوژی

بخش دوم: نقدها

نیما یوشیج؛ هنگام که گریه می‌دهد ساز، بر فراز دودهایی، بر سر قایقش

احمد شاملو؛ شکاف

مهدی اخوان ثالث؛ میراث

سهراب سپهری؛ گراز، آب

فروغ فرخزاد؛ باد ما را خواهد برد

یدالله رؤیایی؛ دریایی (3)، پاییز سبز