معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شاهنامه بی‌تردید بزرگ‌ترین اثر ادب فارسی و یکی از شاهکارهای ادب جهان و در کنای ایلیاد هومر، یکی از دو بزرگ‌ترین اثر حماسی جهان است. شاهنامه سرگذشت نسل‌ها از خاندان‌های ایرانی از زاد تا مرگ و در واقع رمان منظوم ایران کهن است که آداب و رسوم و آیین‌های گوناگون و سوگ و سور این ملت را از آغاز اساطیر او تا ده‌ها فراز و فرود تاریخ او نگاریده است.

شاهنامه درخشان‌ترین نمایش تداوم تاریخی و آشکارترین نشانۀ هویت ملی و فرهنگی ایرانیان است. اگر آثاری چون مثنوی و معنوی و دیوان شمس و غزلیات حافظ پاسخگوی پرسش‌ها و داروی دردهای فرازمینی ایرانیان‌اند، شاهنامه کتاب معنویت زمینی، آموزگار چگونه زیستن و بهتر زیستن و شناخت ننگ و نام و مجموعه‌ای از بینش و اندیشۀ آنها به این جهان و رهنمای رستگاری آنهاست. این کتاب با این حال بزرگ‌ترین گنجینۀ واژگان زبان فارسی و طبعاً مهم‌ترین نشانۀ هویت این زبان و کارکرد و توانایی آن است و از آنجا که کهن‌ترین و پرگنجاترین اثر ادب فارسی است که کامل به دست ما رسیده است، با محتوای اساطیری، داستانی، تاریخی و غنای ادبی خود، بر سراسر ادب و هنر نوشتاری و شنیداری و دیداری کشور خود و تا حدودی همسایگان خود تأثیر نهاده است.

قالب شاهنامه مانند دیگر منظومه‌های بزرگ فارسی در قالبی است که در فارسی مثنوی و در عربی مزدوج می‌نامند. این قالب برای موضوعات درازتر مناسب‌ترین قالب اشعار عروضی است، زیرا شاعر را در تنگنای قافیه نمی‌اندازد و وزن آن نیز به بحر متقارب مثمن محذوف یا مقصور سروده شده است.  

این شاهنامه حاصل نیم قرن کوشش و پژوهش پیگیر استاد دکتر جلال خالقی مطلق در متن این کتاب است. دکتر خالقی مطلق پس از آنکه تصحیح این کتاب را بر اساس شانزده دست‌نویس و ترجمۀ عربی بنداری در هشت دفتر و یادداشت‌های توضیحی آن در چهار بخش به انجام رسانید و در کنار آن ده‌ها مقالۀ تحقیقی در باب شاهنامه نوشت،  اکنون نتیجۀ آن همه کوشش را در پیرایش جدید خود در دسترس خوانندگان قرار داده است. همچنین در پیش‌گفتار مبسوط بر این کتاب، از تاریخچۀ حماسه‌سرایی در ایران گرفته تا پرداختن به زندگی دقیقی و فردوسی، بررسی همه‌جانبۀ محتوای شاهنامه و سرانجام گزارش جزئیات شیوۀ کار خود، پیشاپیش هرگونه آگاهی لازم را در دسترس خوانندگان گذاشته است.

ویژگی‌های این متن شاهنامه بدین ترتیب است:

1. املای واژه‌ها: در املای واژه‌های فارسی کوشش بر این بوده که تا آنجه که در دستنویس‌ها گواهی یافت می‌شود، املای واژگان فارسی از نفوذ حروف عربی برکنار بمانند؛ مانند استفاده از حرف «س» به جای «ص» در واژه‌های سد، اسطخر، شست، سنج و ... .

2. رسم خط: شیوۀ نگارنده در نوشتن ترکیبات بر این است که اجزاء ترکیب از یکدیگر جدا ولی تنگ یکدیگر نوشته شوند؛ برای مثال تنگ‌دل، رای‌زن، روشن‌روان به جای تنگدل، رایزن، روشنروان.

3. اعراب‌گذاری: هدف از این کار در رسیدن به خوانش سرایندۀ شاهنامه است.

4. کاربرد ریخت‌های کهن‌تر: از میان دو یا چند ریخت یک واژه، آن را که در تحول زبان فارسی کهن‌تر یا گویش اصلی شناخته شده است، به متن آورده شده است. در تحول زبان فارسی همچنان که خوانش واکه‌ها تغییر یافته‌اند، این تغییر در خوانش همخوان‌ها نیز پدید آمده است. دست‌نویس‌های شاهنامه اگرچه هر دو ریخت کهن و نو را در کنار یکدیگر دارند (مگر در مواردی که دو همخوان به یک شکل نوشته شده‌اند مانند ک و گ، که در نتیجه خوانش کاتب بر ما معلوم نیست) ولی هر چه دست‌نویس‌ها کهن‌تر و معتبرترند، ریخت کهن‌تر را بیشتر و هرچه جوان‌تر یا کم‌اعتبارترند ریخت کهن‌تر را کمتر دارند؛ برای مثال حرف ب به جای ف در بغپور که تنها در ترجمۀ بنداری آمده است یا حرف پ به جای ب در اسپ، گرشاسپ، ارجاسپ، کوپال و ... .

5. کاربرد ریخت‌های کامل‌تر: شاعر تا آنجا که وزن و قافیه راه دهد، ریخت کامل واژه‌ها را به کار می‌برد، هرچند در مواردی ناچار گردد که واکه‌های پایانی و آغازین دو واژه را در یکدیگر ادغام کند؛ برای مثال: به نامه اندرون که باید آن را به‌نامَه‌نْدرون خواند، به جای به نامه‌درون. ریخت کامل‌تر بیش از همه در دست‌نویس فلورانس دیده می‌شود، ولی گهگاه دست‌نویس‌های دیگر هم ریخت کامل‌تر را نگه داشته‌اند.

6. پیرایش سنجشی: در یک پیرایش انتقادی به ویژه در وضعیت دست‌نویس‌های شاهنامه، گهگاه از دست زدن به پیرایش سنجشی یا تصحیح قیاسی گریزی نیست. ولی در این کار باید دو شرط را نگه داشت. یکی نزدیکی شکل خط نویسش تباه شده با شکل خط نویسش پیشنهادی و دوم آمدن نویسش پیشنهادی در جای دیگری از شاهنامه یا در متون هم‌زمان آن یا در متون پارسیگ. ولی متون پارسیگ به تنهایی نمی‌تواند معیار پیرایش سنجشی باشد. نگارنده کوشیده است که در پیرایش‌های سنجشی خود این دو شرط را نگه دارد.

7. سرنویس‌ها: در این پیرایش همان سرنویس‌های پیرایش پیشین برگزیده شده تا سنجش دو متن با یکدیگر آسان باشد. متن این سرنویس‌ها در پیرایش این متن به پیروی از دست‌نویس فلورانس همیشه با عبارت «گفتار اندر» آغاز می‌شود که نسبت به سرنویس‌های دست‌نویس‌های دیگر کهن‌تر است.

8. در پایان هر بخش برگزیده‌ای از مهم‌ترین دگرنوشت‌ها گردآوری شده است. در این برگزیده برخی واژه‌های گویشی نیز ثبت شده‌اند.

9. یادداشت‌ها و یک ارزیابی کوتاه. روش این پیرایش به شیوۀ انتقادی است، یعنی پیروی از نویسش دشوارتر انجام گرفته است.

چهار جلد این کتاب بدین ترتیب است:

جلد اول: از آغاز ال پایان داستان فرود سیاوخش

جلد دوم: از داستان کاموسِ کُشانی تا پایان پادشاهی کیخسرو

جلد سوم: از پادشاهی لهراسب تا پایان پادشاهی بهرام گور

جلد چهارم: از پادشاهی یزدگرد بهرام گور تا پایان پادشاهی یزدگرد شهریار