معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کتاب خلد برین یکی از تواریخ مهم نگاشته شده در عصر صفوی نوشتۀ محمدیوسف والۀ اصفهانی قزوینی است.

این کتاب تاریخ عمومی بزرگی است در هشت «روضه» و یک «خاتمه» به شرح زیر: روضه یکم: در تاریخ پیامبران و پادشاهان پیش از اسلام؛ روضه دوم: در تاریخ پیامبر اسلام (ص) و امامان شیعه؛ روضه سوم: در تاریخ خاندان اموی و عباسی؛ روضه چهارم: در تاریخ دودمان‌های هم‌روزگار خلفای عباسی؛ روضه پنجم؛ در تاریخ چنگیزخان مغول و خاندان او؛ روضه ششم: در تاریخ تیمور و جانشینان او؛ روضه هفتم: ‌در تاریخ سلسله‌های قراقویونلو و آق قویونلو و دیگر بازماندگان تیمور؛ و بالاخره روضه هشتم که بیشترین بخش کتاب را شامل می‌شود در پادشاهی صفویان که خود دربرگیرندۀ هفت «حدیقه» بدین ترتیب است:

حدیقه اول: در سرگذشت شاه اسماعیل اول صفوی (905 تا 903 هـق) و شرح احوال مشاهیر سادات عظام و فحول علمای کرام و شعرا و ارباب کمال آن عصر؛ حدیقه دوم: در سرگذشت شاه طهماسب (930 تا 984 هـق) و شرح احوال امرای عظام و خوانین کرام و سادات عالی درجات و علمای اعلام و سایر هنرمندان آن دوره؛ حدیقه سوم: درگذشت شاهزاده مظفر و شاه اسماعیل دوم و شاهزادگان دیگر؛ حدیقه چهارم: در سرگذشت سلطان محمد (985 هـق)؛ حدیقه پنجم: در سرگذشت شاه عباس اول (985 هـق تا 1038 هـق)؛ حدیقه ششم: در سرگذشت شاه صفی (1038 هـق تا 1052 هـق)؛ حدیقه هفتم: در سرگذشت شاه عباس دوم (1052 هـق تا 1077 هـق) و خاتمۀ کتاب در شرح حال شاه سلیمان صفوی است.

مؤلف این کتاب میرزا محمدیوسف واله اصفهانی قزوینی برادر میرزا طاهر وحید قزوینی و پسر میرزا حسین خان قزوینی است. وی نیز مانند برادرش وحید قزوینی برای احراز مقام‌های دیوانی تربیت شده بود و به کارهای دولتی اشتغال داشت. او در آغاز مجلس نویس (محرر ارقام) بود. در پایان عهد شاه عباس دوم و چند سالی از دوراه شاه سلیمان وزیر توپخانه شد. شعر می‌گفت و واله تخلص می‌کرد. در سال 1058 در لشکرکشی شاه عباس دوم به قندهار که به فتح آن شهر انجامید، در رکاب شاه عباس بود و در آن هنگام بیش از هفتاد سال داشت. بنابراین ولادت وی سال 988 هـ بوده است.

کتاب «خلد برین» مانند دیگر تواریخی که در عهد صفوی نوشته شده، از کتاب‌های قبل از خود تأثیر پذیرفته، به ویژه از عالم آرای عباسی، صفوة الصفا، نفحات الانس، حبیب السیر و احسن التواریخ.

تاریخ تألیف خلد برین سال 1078 هـ است. مطالب کتاب ذیل ایام سلطنت هر پادشاه بر اساس سال هجری قمری و بیشتر با فصل بهار و عید نوروز آغاز شده و معمولا نام ترکی سال‌ها نیز آمده است. سپس رویدادهای مهم آن سال گاهی با ذکر روز و ماه شرح داده شده و مؤلف هر کدام از پادشاهان صفوی را با یکی از القاب معروف آنها نام برده است. والۀ اصفهانی در بیان حوادث عصر خویش از مشاهدات شخصی و شنیده‌هایش و اطلاعات درباری مدد گرفته است. وی در تدوین اثرش از ذکر مآخذ و منابع خودداری کرده و از این‌رو مورد اعتراض واقع شده است. با این همه، این کار از ارزش کتاب نمی‌کاهد. خلدبرین افزون بر دارابودن اطلاعات تاریخی، مطالبی را به ذکر امیران، سادات، مشایخ، علما و هنرمندان اختصاص داده است. والۀ اصفهانی با توجه به منصبش در امور دیوانی و علاقه به علم و هنر و دسترسی به منابع مورد نیازش، حوادث نزدیک به زمان خود را با تفصیل بیشتری نوشته و جانب‌داری وی از صفویه و نیروهای قزلباش آشکار است. نثر کتاب با توجه به شیوۀ نگارش آن دوره و اینکه مؤلف در شعر و ادبیات دستی داشته، کمی پیچیده و سنگین است. به مناسبت‌هایی نیز در جای‌جای کتابش سروده‌هایش را اضافه کرده است.