معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

شادروان حاج مهدی شکوهی از شعرای معاصر دوران مشروطیت است. مرد آزاداندیش، اهل مطالعه و تحقیق با شهامت ابراز عقیده و طالب و دست‌اندرکار روشنگری هر چه تمام‌تر محیط خود بوده است. او همراه بسیاری از متفکرین هم‌زمان خودش در تبریز و مراغه در اشاعۀ فرهنگ و علوم جدید و پی‌ریزی مشروطیت و آماده کردن افکار عامه برای خواستن آزادی زحمات بسیاری کشید و از این راستا عناد و دشمنی و عداوت و کین‌خواهی زمامداران خونخوار و خونریزی مثل صمدخان شجاع‌الدوله را نه تنها به جان خرید، بلکه اولاد و احفاد خود را نیز مثل حاج میرزا حسن شکوهی چنان بار آورد که مصرانه و با کوشش و جهد و مردانگی تمام در مقابل این خونخواران ایستادند و حبس و تبعید و شلاق صمدخان‌ها را متوجه جان سخت و مردانه و پرهمت خود کردند.

قلم طنزآلود و نیش‌دار و اشعار حماسی و وطنی او ورد زبان مردم کوچه و بازار آن روز مراغه و تبریز بود. اگر زورشان به صمدخان‌ها نمی‌رسید، فراشان و جیره‌خواران آنها را به طعن و طنز مسخره می‌کردند و تعدی و دست‌درازی آنها را به اموال مردم با اشعار گویا و عامه‌پسندی به زبان‌ها می‌انداختند.

از میرزا مهدی آثاری چند در ادبیات ترکی و فارسی به جای مانده است:

1. کلیات دیوان: شامل مدیحۀ اهل بیت، به ویژه امیرالمؤمنین علی (ع)، غزلیات، شکوائیه‌ها، ماده تاریخ‌ها، شرح حال خویش، سفرنامۀ منظوم، مثنوی‌ها و ... .

2. لطایف و ظرایف: میرزا مهدی به نثر که به تقلید و تبعیت از آثار عبید زاکانی تألیف شده و کاملاً حال و هوای دوران عبید را به جوی قاجاری بدل کرده، با هنر و زیرکی تمام جامعۀ فاسد آن روز را به نقد و چالش کشیده است. طنز میرزا مهدی به ظاهر خنده‌دار و مضحکه‌آمیز است، اما در عمق خود حزنی آکنده از تأسف در دل خواننده بر جای می‌گذارد، دقیقاً با عمان طعم تلخی که در طنز عبید زاکانی سراغ داریم.

این طنزیات در هفت باب مرتب شده و بر حسب موضوع، حکایاتی که خود میرزا مهدی دیده و شنیده یا از گذشتگان و کتاب‌هایی که خوانده، نقل نموده است. در این طنزیات هم سیاست ملوک است و هم سیاست مدن، هم سیاست منزل و هم سیاست نفس. یک باب در حکایات حیوانات دارد که خود آکنده از تمثیل و زبان رمز است. حکایاتی از عرفا و علما دارد؛ آنانی که تصوف را دکان چاپیدن مردم کرده بودند یا زاهدان ریاکاری که به نام دین از عوام‌زدگی مردم نهایت سوء استفاده را می‌کردند.

به تقلید از صد پند عبید، فصلی در لغت آورده و با طنز و کنایه به مخاطب می‌فهماند در زمان حیاتش این الفاظ چه بار معنی‌ای دارند.

3. سیصد بند در مرثیه. سیصد بند مرثیه شکوهی طی بیش از یک قرنی که از آفرینش آن می‌گذرد، یکی از متون قابل قبول و مورد استفاده در مجالس سوگواری سالار شهیدان در آذربایجان و حتی شهرهای ایرانی قفقاز بوده است. سیر وقایع هم همان روایت متداول البته با ویژگی‌های دورۀ زمانی خود که برخی روایات ایرانی و صرفاً احساسی را شامل می‌شود می‌باشد.

این کتاب در پنج بخش به نگارش درآمده که در بخش اول آن به زندگی و آثار میرزا مهدی شکوهی پرداخته شده و در بخش دوم گزیده‌ای از اشعار ترکی وی آورده شده است. در بخش سوم گزیده‌ای از غزلیات وی آورده شده است. در بخش چهارم گزیده‌ای از سیصد بند در مرثیه آورده شده است. در بخش پنجم منتخب لطایف و ظرایف آورده شده و در پایان آلبوم تصاویر خاندان شکوهی آورده شده است.