معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

گندم و نان و متعلقات آن در ادب فارسی و فرهنگ ایرانی و اسلامی بازتابی بس گسترده و شگرف دارد. این دو موهبت الهی قوت غالب افراد و مایۀ زندگی و آسایش آنهاست. قداست و حرمت این دانۀ بهشتی در نزد جهانیان چون آب که مایۀ حیات هر موجود است، با ابدیت هم‌نوایی جدایی‌ناپذیری دارد.

نزد همۀ ادیان به ویژه ادیان توحیدی چون اسلام، مسیحیت، کلیمیان و آیین زردشت گندم و نان جایگاه ویژه‌ای دارد. در کتاب مبین قرآن و در گفتار پیامبر اکرم و ائمۀ اطهار از این مائدۀ آسمانی که به اذن خدا بر انسان نازل شده با تجلیل و تکریم یاد شده است. در جوامعی مانند ایران که نان را مایۀ حیات می‌دانند، تقسیم نان و خوردن نان را با یکدیگر نشانۀ وحدت و صمیمت و یکپارچگی به حساب می‌آورند. در مثنوی مولانا جلال الدین بلخی و غزلیات شمس تبریزی نان مترداف جان و روح و روان است و از آن مفاهیم عرفانی و معانی متعالی نشئت می‌گیرد که عبرت‌انگیز و پندآموز است.

دربارۀ نان و گندم نه تنها در دیوان‌های یادشده، بلکه کمتر دیوانی می‌توان یافت که در آن مطالبی دربارۀ این دو مائدۀ آسمانی گفته نشده باشد. در دیوان شمس تبریزی نان و متعلقات آن جلوه‌ای دلپذیر دارد، چنانچه از خاک تن شوریدگان عشق گندم زاید و از آن گندم هر که خورد، مستی آورد.

گندم در نزد سالکان و عارفان نیز از احترام خاصی برخوردار است و سیر کردن شکم گرسنگان از واجبات شمرده می‌شود تا آن حد که بر سر در خانقاه شیخ ابوالحسن خرقانی نوشته شده بود که: «هر که در این سرا درآید، نانش دهید و از ایمانش مپرسید چه آنکس که نزد باری‌تعالی به جانی ارزد، نزد ابوالحسن به نانی ارزد».

این کتاب مجموعۀ بی‌نظیری است دربارۀ گندم و نان که مؤلف با سوابق علمی خود دربارۀ کاشت، داشت و برداشت گندم به رشتۀ تحریر درآورده است. در بخش دوم از حدود 120 شاعر و نویسنده که هر یک موضوع تقدس گندم و نان را با دانش و بصیرت خود توصیف کرده، اشعار یا مطالبی آورده است. در این بخش از مطالعۀ زبانزدهای عمومی و منطقه‌ای مانند مازندران، تهران، خراسان جنوبی، همدان، بختیاری و مناطق دیگر مؤلف زبانزدهایی را که در مورد گندم و نان که به زبان‌های محلی یا فارسی رایج بوده‌‌اند انتخاب کرده است. همچنین در این بخش دوبیتی‌ها و رباعی‌های مناطق مختلف به ویژه خراسان جنوبی ـ زادگاه مؤلف ـ دربارۀ گندم و نان آورده شده است. ترانه‌های زیبای محلی با نام‌‌های خوشه‌های طلایی گندم، گندم گل گندم، گندم گل گندم ای خدا و ترانۀ وزیدن باد برای جداسازی گندم توأم با طنزهای بسیار لطیف توسط علی اکبر دهخدا، ابوالقاسم حالت، ایرج میرزا، سیدغلامرضا روحانی، عبید زاکانی و عالی پیام بر شیرینی مطالب افزوده‌‌اند.

از طنزهای آورده شده در این کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد:

ای گوشت همره دو سه تا نان خوش آمدی                 در سفرۀ فقیر پریشان خوش آمدی

در سفرۀ فقیر به عنوان آب گوشت                             با یک قرابه آب و دو تا نان خوش آمدی

                                                                                                ابوالقاسم حالت

عده‌ای حیف نان سوار همه                                      عده‌ای مستحق نان بینی

صبح تا شب پی دو لقمۀ نان                                                خویشتن را دوان‌دوان بینی

                                                                                    عالی پیام                                   

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

بخش اول: شناخت مسائل گندم و نان و قداست آن در ادیان توحیدی و ادب پارسی

فصل اول: شناخت گندم از نظر تمدن، گیاه‌شناسی، ‌تولید و اصطلاحات

فصل دوم: فرهنگ نان و نانوایی، انواع نان، مواد سوخت نانوایی در طول زمان

فصل سوم: نان از دیدگاه غذایی و کیفیت آن

فصل چهارم: گرسنگی و قحطی

فصل پنجم: مواد غذایی

فصل ششم: ضایعات آشکار گندم، آرد و نان

فصل هفتم: تقدس گندم و نان در تاریخ و در ادیان توحیدی

بخش دوم: تقدس گندم و نان از نظر شعرا و نویسندگان ادب پارسی