معرفی کتاب

مؤلف در این کتاب می‌خواهد نشان دهد در عصر رنسانس اسلامی، شکوفایی فرهنگی جهان اسلام در دوران حکومت روشن‌اندیش آل بویه، کوششی آگاهانه برای جذب و انتقال میراث فکری یونان باستان وجود داشت.

مقصود از رنسانس اسلامی، اشاره به احیای معارف و ادب قدیم و شکوفایی فرهنگی در مهد تمدن اسلامی است نه نوزایی یا احیای خود اسلام. بیان اصلی این نوزایی یک انسان‌گرایی فلسفی بود که میراث علمی و فلسفی دوران باستان را شعار و آرمان فرهنگی و آموزشی خود شمرد.

در کنار این انسان‌گرایی فلسفی، ادیبان و شاعران و کاتبان حکومتی نوعی انسان‌گرایی ادبی را رواج دادند که در لفظ موجز «ادب» خلاصه می‌شود؛ ادب با برخی تفاوت‌های جزئی معادل کلمۀ یونانی «پایدیا» است.

در رنسانس مورد بحث، همچون رنسانس اروپایی، طرفداری شدید از فردگرایی، یعنی رواج گستردۀ تعابیر شخصی در حوزه‌های خلاقیت ادبی و عمل سیاسی به منصۀ ظهور رسید. این رنسانس در فضایی کاملاً جهان‌وطن پرورش یافت. بغداد مرکز امپراطوری عباسیان و حکومت آل بویه، جامع جهان اسلام و میعادگاه دانشورانی با سوابق مختلف فرهنگی و دینی از گوشه و کنار عالم بود. فلاسفه طبقه‌ای خاص خود داشتند و از وفاداری به این یا آن حکومت فراتر می‌رفتند و به واسطۀ تحصیل حکمت و عشق‌ورزیدن به خرد با یکدیگر انس و الفت داشتند. در قرن پیش از آن محیط جهانی بغداد را فضایی آکنده از شکاکیت و دیانت‌گریزی و دنیاخواهی پرکرده بود و شورش بر ضد آداب و رسوم، از ویژگی‌های شاعران آزاده‌جان، اغلب با هرزگی همراه بود.

فرمانروایان آل بویه که در اصل از ناحیۀ دیلم در جنوب دریای خزر برخاسته بودند، توانستند در قلمرو خلافت عباسیان یک امپراطوری ایجاد کنند و به صورت محافظان خود خلافت درآیند. آنها که شیعیانی دارای سنت‌های سیاسی و مواریث فرهنگی ایرانی بودند، به پیشرفت فلسفه و علم و نیز ترویج شعر و ادبیات صمیمانه خدمت کردند. عصر آل بویه بر خلاف جوش و خروش فکری آن، دوران بحران اجتماعی و تنزل اقتصادی بود و این موقعیتی است که پرسشی کلی در خصوص تضایف میان روبنای جلوۀ بدیع و زیربنای واقعیت اجتماعی ـ اقتصادی در دوران‌های رشد فرهنگی را مطرح می‌سازد.

در وهلۀ اول چند گروه اجتماعی مسئول انتقال فرهنگ در این عصر بودند. مکاتب که به صورت غیررسمی تشکیل می‌شدند، متشکل از شاگردانی بودند که گرد یک معلم که هم آموزگار و هم مرشد معنوی بود گرد می‌آمدند و تحصیل علم را راهی به سوی کمال و سعادت می‌شمردند. مکتب به سهولت قابل تبدیل به «مجلس» دانشور بود که با حضور دانش‌پژوهان، همکاران، دوستان و بازدیدکنندگان گاه و بیگاه تشکیل می‌شد. مجلس وزیر یا شاه، محیطی برای پرورش انسان‌گرایی ادبی بود. انجمن اخوان الصفا انجمنی برجسته و دارای ساختاری رسمی‌تر بود که افزون بر شعارهای دینی و آموزشی، مقاصد اجتماعی و سیاسی ـ انقلابی را نیز دنبال می‌کرد.

افراد برجستۀ این عصر، یعنی حامان و حافظان فرهنگ آن، عبارت بودند از: دانشورانی که ذخایر علمی جهان کهن را مطالعه و برای آیندگان حفظ می‌کردند؛ کاتبان و ندیمانی که نیازشان به دانستن، آنان را به گنجینه‌ای مطلوب برای ذخیرۀ دانش تبدیل می‌کرد؛ امیران و وزیرانی که اغلب مرد قلم و شمشیر بودند. اینان نویسندگانی بااستعداد و مدیرانی باکفایت و سرباز و سیاستمدار و ولی‌نعمتان علوم و فنون بودند.

شکوفایی فرهنگی موسوم به رنسانس اسلامی با سقوط آل بویه از بین رفت. بازگرداندن حکومتبه اهل سنت به دست سلجوقیان به این رویداد پایان بخشید. این بازگشت حکومت نمایانگر نمونه‌ای گرایش به ثبات در تاریخ اسلام است که بر اثر آن دوره‌ای از گشودگی در برابر نفوذ بیگانه عقب‌نشینی به سوی نگرش‌های سنتی بسته را در پی داشت.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

مقدمه

1. عصر رنسانس اسلامی

2. انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی

3. تفرس سیمای این عصر

4. روحیات و ذهنیات حاکم بر این عصر

5. ریشه‌های شکوفایی فرهنگی

فصل اول: آرایش صحنه: آغاز عهد آل بویه

1. به قدرت رسیدن آل بویه

2.  روابط و مناسبات آل بویه با خلفای عباسی

3. سیاست مذهبی آل بویه

4. میراث ملی آل بویه

5. بغداد در دوران حکمرانی آل بویه

6. حیات فرهنگی در عهد آل بویه

7. مذاهب اسلامی

8. مکاتب اسلامی

9. اقلیت‌های غیرمسلمان

10. روابط و مناسبات خارجی آل بویه

فصل دوم: مکاتب، مجالس و انجمن‌ها

1. یحیی بن عدی و مکتب او

2. مجلس ابوسلیمان سجستانی

3. ابوسلیمان مقدسی و اخوان الصفا

4. ابوعبدالله بصری و مکتب او

5. ابوعبدالله بن سعدان وزیر و مجلس او

فصل سوم: بزرگان: دانشوران، ولی‌نعمتان، قدرتمندان

1. ابوحیان توحیدی: کاتب

2. ابوعلی بن مسکویه: ندیم

3. ابوالحسن عامری: فیلسوف

4. ابوالفضل بن عمید: استاذالرئیس

5. صاحب اسماعیل بن عبّاد: کافی الکُفاة

6. عضد الدوله: شاهنشاه

خاتمه و نتیجه

پیوست: تحقیقی مقدماتی در باب انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی