معرفی کتاب

در عظمت و ارزش اين اثر جاودانه همين بس كه از زمان آفرينش آن تاكنون نزدیک به صدوپنجاه شرح و تفسير ناقص و كامل به زبان‌های مختلف فارسی، تركی، اردو و پنجابی، پشتو، انگليسی، عربی و آلمانی و ... بر آن نوشته شده است و هركس با زبانی و توانی در كشف اسرار اين گنجينه مرموز و پرگهر كوشيده است.  كتاب حاضر كوشش ناچيزی است در شناساندن اين شروح مفيد و ارزشمند و نقد و تحليل كارشناسانه چند شرح ويژۀ فارسی، انگليسی و تركی كه در واقع بيشتر آنچه ديگران نيز گفته‌اند، در خود داشته‌اند.

دربارۀ مثنوی سخن بسیار گفته‌اند و نوشته‌اند؛ اما در این باره که چه گفته‌اند و چگونه نوشته‌اند و چه کسانی بیشتر کوشیده‌اند و ارزش آثارشان در چه میزانی می‌گنجد؟ و به اعتبار دیگر نقد و تحلیل آثار نوشته شده، کاری درخور و بایسته صورت نگرفته است. حتی بسیاری از مثنوی‌گویان و مثنوی‌پژوهان از تمام آثار به ویژه شروح فراوان مثنوی اطلاعات چندانی ندارند.  كتاب حاضر كه در يک مقدمه و دو فصل تنظيم شده است، كوشش ناچيزی است در معرفی شروح مثنوی از آغاز تا زرين‌كوب و نقد و تحليل و بيان امتيازات و ويژگی‌های تعدادی از شروح و منتخب و برجسته مثنوی.

مسائلی که نگارنده را به تحقیق واداشته است، عبارتند از: روش مفسران در تفسیر و شرح مثنوی چگونه است (موضوعی، ابیات دشوار، انتخاب دفتر یا قسمتی از دفتر)؟ کدام یک از ابعاد مثنوی (عرفانی، ادبی، فلسفی و کلامی، قرآنی و حدیثی و ...) بیشتر تأکید شده است؟ هر کدام از شروح منتخب از چه ویژگی‌هایی برخوردارند؟ موارد ابتکار، تقلید، اختلاف، تکرار توضیحات در شروح منتخب (با توجه به بررسی دفتر اول) به چه میزان است؟ کدام یک از ابیات مثنوی (در دفتر اول) بیشتر شرح و تفسیر شده است و علل و عوامل آن چیست؟

شرح ابیات دشوار مثنوی عمده‌ترین روشی بوده که شارحان انتخاب کرده‌اند و شارحان عمدتاً کوشیده‌اند مثنوی را از ابعاد وختلف عرفانی، ادبی، فلسفی و کلامی، قرآنی و حدیثی و ... تفسیر کنند؛ ولی برخی به جنبه‌هایی خاص تأکید داشتند.

نگارنده در معرفی و نقد شروح منتخب در فصل دوم، ضمن بیان ویژگی‌ها و نقد و بررسی متن هر شرح، ابتکارات و اشتباهات، شایستگی‌ها و نبایستگی‌ها، خوش‌ذوقی‌ها و کج‌فهمی‌ها و راستی‌ها و نارسایی‌های بیانی و معنوی ابیات را با استفاده از شروح دیگر و ذوق و تجربه و دستاوردهای ناچیز فکری خویش با استناد به منابعی دیگر گوشزد کرده است. بررسی میزان تأثیر و تأثر شروح نمونه از منابع و شروح دیگر یا بر شرح‌های پس از خود نیز کاری است که در ضمن نقد و تحلیل صورت گرفته است. تمامی شروح به غیر از شرح خوارزمی، از شرح‌های قبل از خود کم و بیش استفاده کرده بودند. بیشترین موارد استفاده مربوط به شرح نیکلسون و فروزانفر بوده است.

در شرح دفتر اول بیشتر ابیاتی که دارای رمز و رموز و استعارات عرفانی یا اندیشه‌ها و مضامین فلسفی و کلامی و عرفانی و قرآنی و ... بودند، مورد توجه و بحث شارحان واقع شده بود. نگارنده ضمن بیان موارد اختلاف، کوشیده تا مشکلات و ابهامات قسمت عمده‌ای از ابیات دشوار دفتر اول را نیز حل و رفع نماید. در پایان با نگاهی به چهار شرح تحلیل‌شده، ویژگی‌های آنها را با یکدیگر مقایسه کرده تا خواننده بتواند شرح مورد پسند خویش را به عنوان بهترین شرح برگزیند.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار، مقدمه، جزیرۀ مثنوی، سخنی چند دربارۀ کتاب، راهنمایی‌های لازم.

فصل اول: شروح مثنوی از آغاز تا زرین‌کوب: سیری در شرح‌نویسی با نگاهی به آثار دیگر دربارۀ مولانا؛ اولین شارحان مثنوی؛ آغاز شرح‌نویسی بر مثنوی در ایران؛ شرح‌نویسی از قرن دهم تا سیزدهم و رواج آن در شبه قارۀ هند؛ ادامۀ شرح‌نویسی در آسیای صغیر؛ ادامۀ شرح‌نویسی بر مثنوی در ایران؛ کوشش‌های غربیان دربارۀ مولانا و مثنوی؛ شروح مثنوی؛ انواع شروح از نظر زبانی؛ ویژگی‌ها و معیارهای یک شرح مطلوب؛ معرفی شروح مفید؛ شروح منتخب و ارزشمند: شرح جواهر الاسرار و زواهر الانوار (کمال الدین حسین ابن حسن خوارزمی)، شرح مثنوی معنوی (شاه داعی الی الله شیرازی)، شرح مثنوی مولوی (سروری)، گلشن توحید (شاهدی دده)، کنوز العرفان و رموز اصحاب الایقان (ملامحمدصالح روغنی قزوینی)، شرح کبیر انقروی بر مثنوی مولوی (رسوخ‌الدین اسماعیل انقروی)، مکاشفات رضوی (مولوی محمدرضا ملتانی لاهوری)، لطایف المعنوی من حقایق المثنوی، اسرار الغیوب (خواجه ایوب پارسا)، مخزن الاسرار (ولی‌محمد اکبرآبادی)، فتوحات معنوی (بحرالعلوم)، شرح اسرار (ملاهادی سبزواری)، المنهج القوی (یوسف ابن احمد مولوی)، شرح مثنوی معنوی مولوی (رینولدالین نیکلسون)، شرح مثنوی شریف (بدیع‌الزمان فروزانفر)، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی (محمدتقی جعفری)، نثر و شرح مثنوی شریف (عبدالباقی گولپینارلی)، مولوی‌نامه (جلال‌الدین همایی)، شرح مثنوی (محمد استعلامی)، سرّ نی (عبدالحسین زرین‌کوب)؛ نتیجه‌گیری.

فصل دوم: نقد و تحلیل شروح مثنوی: شرح جواهرالاسرار و زواهر الانوار؛ اهمیت شرح و مقام شارح؛ بررسی ویژگی‌ها و نقد و تحلیل شرح؛ شرح فاتح الابیات؛ اهمیت شرح و مقام شارح؛ بررسی ویژگی‌ها و نقد و تحلیل شرح؛ بررسی و نقد متن شرح دفتر اول مثنوی؛ شرح مثنوی معنوی مولوی؛ اهمیت شرح و مقام شارح؛ بررسی ویژگی‌ها و نقد و تحلیل شرح نیکلسون؛ شرح مثنوی شریف؛ اهمیت شرح؛ بررسی ویژگی‌ها و نقد و تحلیل شرح مثنوی شریف؛ نتیجه‌گیری.