معرفی کتاب

حیات فرهنگی ایران و ایرانیان، زمینۀ اصلی دانشی را دربرمی‌گیرد که در مراکز علمی جهان با عنوان مطالعات ایرانی یا «ایران‌شناسی» شهرت دارد. توصیف «فرهنگ ایرانی» به مفهوم وسیع آن که دربردارندۀ تفکرات دینی، مذهبی، زبان، آداب و رسوم، هنر و ... است، در سیر تاریخی خود به ارزش‌های واقعی فرهنگی این سرزمین وابسته بوده است که با گذشت ایام و بروز رویدادهای سیاسی در کشور، همچنان در تحول و جریان دائمی حیات روزانه به صورت ماندگاری تداوم و تمرکز داشته است. این تداوم فرهنگی در ایران باستان و حتی پس از تجاوزات اقوام بیگانه مانند سکاها، هون‌ها، مقدونی‌ها و یونانی‌ها ادامه داشته است و در دوران اسلامی نیز حملات ترک‌ها اگرچه خصوصیات فرهنگ ایرانی را برای مدتی کم‌رنگ کرد؛ اما پس از عبور از مشکلات سیاسی کماکان حیات فرهنگی ایران در مسیر تاریخی خود تداوم یافته است. با ظهور اسلام و پذیرش دین مبین، ایرانیان در گهوارۀ اسلام، هویت ایرانی خود را شکوفا کردند و در تمام شئون اجتماعی، فرهنگ جدیدی را پدید آوردند که نزد محققان به نام «فرهنگ ایرانی ـ اسلامی» شهرت دارد و سرزمین ایران حتی در جهان اسلام نیز ویژگی‌های خاص خود را دارد. این ویژگی‌ها دربردارندۀ کلیۀ ابعاد فرهنگی مانند اندیشه‌های دینی و اعتقادات، زبان و ادبیات و دیگر مسائل اجتماعی و .... می‌شود.

ایرانیان در مسیر تحولات تاریخی خود به میراث ملی و اندیشه‌های دینی به طوری توأمان توجه داشته‌اند و همین امر یکی از مهم‌ترین دلایل تداوم و بقای «فرهنگ ایرانی» در دوران باستان و «فرهنگ ایرانی ـ اسلامی» پس از ظهور اسلام بوده است.  

هدف از پژوهش حاضر بررسی سیر تحولات تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران در راستای دانش «ایران‌شناسی» با مفهوم بین‌المللی آن است. سابقۀ تاریخی تأسیس رشته‌ای به نام «ایران‌شناسی» در مراکز علمی و دانشگاهی اروپا، به اوایل قرن بیستم میلادی برمی‌گردد؛ اگرچه آشنایی محققان با «فرهنگ ایرانی» پیشینه‌ای طولانی‌تر دارد. شوق مطالعه در تحولات تاریخی و فرهنگی ایرانیان، نزد محققان با دلایل گوناگون صورت گرفته است و تفحص در کلیۀ مظاهر حیات اجتماعی و فرهنگی ایران را دربرمی‌گیرد. توجه به ماهیت ایرانی این تحولات، شرح رویدادهای سیاسی کم‌رنگ می‌کند، به ویژه که تمرکز دانش «ایران‌شناسی» بیشتر بر روی زمینه‌های فرهنگی با توجه به مسائل اجتماعی است. بدین سان ملل غرب که با اهداف گوناگون این رشته را دنبال کردند، مجذوب تمدنی شدند که تأثیرات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و جغرافیایی آن از سرزمین‌های چین تا سواحل دریای مدیترانه دیدنی بوده است. سیر تکاملی این تحولات، موضوع اصلی مباحث «ایران‌شناسی» است که به طور کلی از لحاظ زمانی به مسائل ایران در زمان‌های قدیم و دوران باستان و نیز ایران در دوران باستان اختصاص دارد.

کتاب حاضر در راستای پژوهش‌های ایران‌شناسی، به مبحث نخستین، یعنی سیر تحولات تاریخ فرهنگی ایران در دوران باستان اختصاص دارد.

فصل‌های اول و دوم به منابع جغرافی تاریخی ایران باستان اختصاص دارد که بر مبنای منابع کهن، قلمرو سرزمین ایران، اقوام و تمدن‌های ایران را مورد بحث قرار می‌دهد.

فصل سوم، تقسیم‌بندی زبان‌های ایرانی است که به‌طور کلی دانش ایران‌شناسی از آن مبحث شروع شده و پژوهش دربارۀ دیگر شاخه‌های ایران‌شناسی مانند ادبیات و ادیان ایرانی در دوران باستان را امکان‌پذیر کرده است.

فصل چهارم، زبان‌های ایرانی باستان و منابع آن اعم از کتیبه‌ها یا متون است و در بخشی، چگونگی آشنایی اروپاییان با این متون را به بحث می‌گذارد.

فصل پنجم، اختصاص به زبان و ادبیات ایرانی میانه دارد که به‌طور کلی دربردارندۀ زبان‌ پهلوی اشکانی و متون پهلوی ساسانی است.

فصل ششم، دربردارندۀ متون و ادبیات مانوی شامل آثار مانی و نوشته‌های پیروان او شامل متون نثر و نظم است.

فصل هفتم، ادبیات دیگر زبان‌های ایرانی میانه مانند سغدی، سکائی، بلخی و غیره اختصاص دارد.

فصل هشتم، جشن‌های ایرانی را معرفی می‌کند که شامل جشن‌های سالانه و ماهانه است که بر مبنای تقویم ایرانی برگزار می‌شود.

فصل نهم، اختصاص به نظام حکومت ایران در دوران باستان دارد و ساختار اجتماعی، سازمان اداری و سیاسی، تشکیلات نظامی و سازمان‌های اجتماعی حکومت‌های ایران بر اساس نوشته‌های ایرانی را شرح می‌دهد.

فصل دهم، حاوی اندیشه‌ها و اعتقادات دینی ایرانیان است. در این مبحث، کوشش شده است تا با اتکاء به اسناد و منابع تاریخی، جهان‌بینی ایرانیان در دوران باستان بررسی شود. روند تاریخی ادیان ایرانی از مراحل آغازین تا افول آنها و ظهور اسلام در این فصل مد نظر بوده است؛ افزون بر آن به گسترش ادیان الهی در ایران و وضعیت پیروان به ویژه به طور جداگانه توجه شده است و نظر به اهمیت ادیان الهی، کتاب‌شناسی مبسوطی به این ادیان اختصاص داده شده است.

فهرست کلی مطالب این کتاب بدین‌قرار است:

پیش‌گفتار؛ مقدمه؛ مفاهیم و مکاتب ایران‌شناسی؛ فصل اول: آشنایی با آثار و منابع تحقیقات ایران‌شناسی؛ فصل دوم: جغرافیای تاریخی ایران در دوران باستان که این فصل دارای دوبخش است: بخش اول: موقعیت جغرافیایی ایران، بخش دوم: اقوام و تمدن‌های سرزمین ایران و کشورهای مجاور؛ فصل سوم: تقسیم‌بندی زبان‌های ایرانی و دوره‌های آن؛ فصل چهارم: منابع مربوط به زبان‌های ایرانی باستان؛ فصل پنجم: زبان و ادبیات ایرانی میانه؛ فصل ششم: متون و ادبیات مانوی؛ فصل هفتم: ادبیات ایرانی میانه: سغدی، سکائی ـ ختنی، خوارزمی و بلخی (باکتریائی)؛ فصل هشتم: جشن‌های ایرانیان در دورۀ باستان؛ فصل نهم: نظام حکومت ایران در دوران باستان؛ فصل دهم: جهان‌بینی و اندیشه‌های دینی ایرانیان در دوران باستان؛ علائم اختصاری؛ کتاب‌شناسی؛ فهرست نام کسان و فهرست نام جای‌ها.