معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فرمالیست ها به تحلیل متن ادبی دست زدند و عناصر ادبی و زبانی را با توجه به فرم و شکل آثار بررسی کردند. از نظر آنان «شعر، فرمی از زبان است که مشخصه‌اش جهت‌گیری به سوی فرم خودش است. شعر بیش از هرچیز مجال می‌دهد تا خود زبان را با روشی نو بشناسیم. اینکه زبان به چه چیزی ارجاع می‌دهد - چه چیز را منتقل می‌کند - در درجۀ دوم اهمیت قرار دارد». نظریۀ فرمالیسم، ترکیبی از نظریه‌های یاکوبسون، شکلوفسکی، توماشفکسی، یاکوبنسکی و چند نفر روس دیگر است که تمرکز جدی و همه‌جانبۀ آنها در نقد، توجه مطلق و انحصاری به خود اثر ادبی، بدون دخالت دادن پیش‌زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، روانی، فرهنگی و .... است. اساساً فرمالیست‌های روس در ساختارشناسی با صناعات ادبی سروکار داشتند؛ یعنی تلاش می‌کردند با تحلیل و توصیف عینیت‌گرایی به شناسایی ماهیت ویژه و مخصوص ادبیات دست بزنند. جهت‌گیری آنان معطوف به تاریخ، محتوا، خاستگاه، آثار و همچنین پیام آثار نبود؛ چراکه آنها چنین می‌اندیشیدند که «هنر امری خودآیین است: فعالیتی جاودانه، خودگردان و پایدار است که هیچ چیز جز بررسی آن بر مبنای حد و مرزهای خودش، نمی‌تواند تشریحش کند».

این کتاب حاصل پژوهش و تحلیل‌های گوناگون و متعدد در زمینۀ نظریه‌های ادبی است که با رویکردی آموزشی به نگارش درآمده و مجموعه‌ای از نمونه‌های روشنگر و مثال‌های نو را به جهت درک بهتر مفاهیم و مطالب ارائه‌شده در اختیار گذاشته است.

فصل اول قصد دارد نظریه‌های مربوط به استتیک را از افلاطون تا مکتب پارناس تشریح کند. تا زیبایی‌شناسی ادبی چه به لحاظ مفهومی و چه به لحاظ تجربه‌ای عینی فهمیده نشود، راه ورود به مباحث مربوط به فرم و ساختار و معنا حداقل به لحاظ سیر تطور هموار نمی‌شود.

در قرن نوزدهم و بیستم نظریه‌های افلاطون و ارسطو دوباره زنده شد و ملاک قضاوت‌های نقد آن دوره در هنر و ادبیات قرار گرفت. سپس متفکرانی چون کانت و هگل به این مسئله پرداختند که اصولاً به چه چیزی می‌توان گفت زیبا؟ و آیا آنچه به نظر ما زیباست، واقعا زیباست؟ با قضاوت ما از زشتی و زیبایی یک امر درونی است؟ کانت به طرز مبسوطی به تحلیل و بررسی امر زیبا و احکام ذوقی پرداخت و زشتی و زیبایی اعیان بیرونی را اعم از هنر و ادبیات از این دیدگاه بررسی کرد. هگل نیز با نظریات خاص خودش گام بزرگی در رشد تفکر هنری برداشت. بی‌شک کانت و هگل مهم‌ترین سازندگان اندیشۀ انسان مدرن هستند و آراء و نظریه‌هایشان نفوذی انکارنشدنی در هنر و ادبیات دارد. بخشی از آثار این دو به عنوان نمونۀ آثار در پایان مبحث مربوط آمده، طبیعتاً زبان و مباحث این دو کاملاً فلسفی، ذهنی و پیچیده است؛ اما برای آشنایی مستقیم و بلافصل مخاطب با این دو گزینش بخشی از آثار این دو فیلسوف و اندیشمند برجسته لازم است.

فصل دوم کتاب شامل مجموعۀ نظریه‌هایی است که در باب فرم و ساختار از روسیه تا شیکاگو مطرح شده است و طبیعتاً نگاهی به پسامدرنیسم نیز دارد. مهم‌ترین نظریه‌هایی که در فرمالیسم روسی، ساختارگرایی و پساساختارگرایی مطرح بوده در این کتاب بررسی و شرح شده و تلاش بر آن بوده تا مخاطب با بزرگان و و آفرینندگان نظری و ادبی حوزه‌های مورد بحث بیشتر آشنا شود. البته در پایان تمامی بخش‌های هر سه فصل، یادداشت‌های مجزایی تهیه شده که هم شامل ارجاع‌های داخل متن است و هم شامل توضیح‌های مفیدی که به لحاظ ناهمگونی با متن اصلی یا توضیح اضافه بر مطالب، به آنجا منتقل شده است.

فصل پایانی به سه نظریۀ بزرگ و مهم هرمنوتیک، فمینیسم و آرکی‌تایپ اختصاص داده شده است. مباحث مطرح‌شده، گسترده و قابل بسط است، ولی راهکار نویسندگان انتخاب و گزینش مسائل مهم‌تر بوده است.

در تألیف این کتاب بیش از هر چیزی، رویکردی آموزشی در نظر بوده است؛ به همین دلیل در پایان هر مبحث نمونه‌اثری برای فهم بیشتر و آشنایی با زبان و قلم صاحبان نظریه نقل شده است؛ اگرچه در پاره‌ای موارد به نظر می‌رسد نمونه‌ها پیچیده، سخت و تخصصی‌اند؛ اما نباید از خاطر دور داشت که اگر محتوای کتاب شرح و آموزش و تحلیل مبانی و رهیافت‌های مربوط به نظریه‌های مهم ادبی است، متن اصلی نظریه‌پردازان نیز باید در دسترس خواننده قرار گیرد تا با زبان و ساختار فکری نویسندۀ اصلی آشنا شود و متن مادر را خود بخواند و بهره ببرد.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌نوشتار

* فصل نخست: بوطیقای زیبایی‌شناسی

نظریه‌های زیبایی‌شناسانۀ افلاطون

نظریه‌های زیبایی‌شناسانۀ ارسطو

نظریۀ زیبایی‌شناسی کانت

نظریۀ زیبایی‌شناسی هگل

پارناس

* فصل دوم: نظریه‌های شکل‌گرا

فرمالیسم روسی

ساختارگرایی

پساساختارگرایی

نظریۀ منطق مکالمه

بینامتنیت

* فصل سوم: نظریه‌های مرتبط با معنا، جنسیت و روان

هرمنوتیک

فمینیسم

کهن‌الگو

* کتاب‌نامۀ فارسی