معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از مهم‌ترین انواع هنرهای دینی «هنر شمایل‌نگاری» است؛ هنری که نمونه‌های اصیل آن، سبب پالایش روح مؤمنان و تجدید دیدار قلبی ایشان با رهبران مقدس و آسمانی‌شان می‌گردد.

هنر شمایل‌نگاری که نخست از جهان مسیحیت برمی‌خیزد و پس از گذشت قرن‌ها در جهان اسلام به گونه‌ای متفاوت دنبال می‌شود، از آغاز تاکنون و در طول سالیان متمادی دستخوش تغییرات شکلی و مفهومی قابل‌توجهی شده است. مهم‌ترین علت تحولات هنر شمایل‌نگاری، تحول در منظر انسان به عالم و آدم و به تبع آن، تحولات تاریخی، فرهنگی و اجتماعی است که در تبیین روند تاریخی شمایل‌نگاری در این کتاب مد نظر قرار گرفته است. بدین منظور ضمن مروری بر نخستین بنیان‌های نظری شمایل‌نگاری مسیحی و اسلامی، نمونه‌هایی از آثار شمایل‌نگاری در غرب مسیحی و ایران اسلامی تحلیل نشانه‌شناختی شده‌اند.

اتخاذ هر یک از این دو نوع رویکرد تنزیه‌گرایانه یا تشبیه‌گرایانه، می‌تواند به نتایج و مآثر گوناگون هنری ختم شود؛ اما در محقق شدن وظیفۀ هنری‌های دینی بسیار تأثیر‌گذار است؛ زیرا هنرهایی با مضامین دینی، غالباً وظیفۀ بیان معنویت و روحانیتی خاص را بر عهده دارند. در این میان، گرچه انتخاب رویکرد تنزیه‌گرایانه برای ایجاد آثار هنری دینی مسلم به نظر می‌رسد، اما چالشی مهم وجود دارد؛ از یک‌سو، در برخی گونه‌های هنر دینی و به‌ویژه در شمایل‌نگاری، هستۀ اصلی فعالیت‌ هنری، روایتگری چهره‌هایی مقدس به‌طور مصور است که نیازمند رویکرد تشبیه‌گرایانه است؛ از سوی دیگر هنرمند برای بیان حقیقت شمایل‌ها، ملزم به بیان وجهی ملکوتی در این چهره‌ها دانسته می‌شود و از این‌رو ناگزیر به اتخاذ رویکرد تنزیه‌گرایانه است. بنابراین براساس این نظریه، ضرورت تحقق نوعی روایتگری هنری خاص برای بیان مضامین دینی و صورت‌های شمایلی وجود دارد که این کتاب براساس نظریۀ مذکور می‌‌کوشد دریابد که استادان شمایل‌نگاری اصیل مسیحی و اسلامی، چگونه و به چه میزان این دو نوع رویکرد را به کار می‌برده و به ضرورت «تشبیه‌ تنزیه‌گرا» در ترسیم شمایل‌ها پاسخ‌ می‌داده‌اند.

در این کتاب، رویکردهای تشبیه‌گرایانه و تنزیه‌گرایانه و نتایج حاصل از کاربست هر یک از این دو نوع رویکرد در تاریخ هنر و نیز هنر معاصر در آثار شمایلی شمایل‌نگاری مسیحی و اسلامی به شیوۀ تحلیل محتوای کیفی، مطالعه شده است. این کتاب با تمرکز بر مهم‌ترین گونۀ هنر دینی یعنی «شمایل‌نگاری»، در یک نگاه کل‌نگر، شمایل‌نگاری را در سیر تاریخی خود واکاوی می‌کند تا برای تحلیل وضعیت آن در دوران معاصر، زمینۀ پژوهشی لازم را فراهم آورد و در خصوص دریافت و فهم جایگاه شمایل‌نگاری در جهان، با تمرکز بر جوامع مسحیی و اسلامی، منظر صحیحی را به دست دهد.

در فصول شش‌گانۀ این کتاب، با نگاهی به سیر تطبیقی شمایل‌نگاری در عالم مسیحی و اسلامی، تحولات این هنر، با نظرداشت رویکردهای فکری در آن، مطالعه و در چگونگی وضع موجود شمایل‌نگاری دینی در هنر معاصر غرب مسیحی و ایران اسلامی، تأمل می‌گردد.

در مرور تاریخ تطبیقی شمایل‌نگاری مسیحی و اسلامی، سه دورۀ کلی، مرور و تقسیمات فصل‌های دوم، سوم، چهارم و پنجم کتاب در این موضوع، براساس آن انجام شده است. در فصل‌های دوم و سوم، سیر تاریخی شمایل‌نگاری در دو حوزۀ غرب و ایران به طور تطبیقی مقایسه و مطالعه شده؛ اما در فصل‌های چهار و پنجم، وضعیت معاصر شمایل‌نگاری در دو حوزۀ مذکور به تفکیک بیان شده است؛ زیرا تمرکز این پژوهش بر چگونگی شمایل‌نگاری دینی در دوران معاصر است.

ادوار سه‌گانه در این کتاب، براساس رویکردهای فکری در جهان غرب است؛ رویکرد‌هایی که از دوران صفوی بدین‌سو بر ایران اسلامی نیز تأثیر‌گذار بوده و هستند. براساس این منظر‌های فکری است که هنر شمایل‌نگاری مسیحی با رویکردی تنزیه‌گرا سیر خود را آغاز می‌کند، در دوران رنسانس، به دامان تشبیه‌گرایی افزون و سرانجام در دورۀ معاصر، به طرزی کاملاً متفاوت، در دام روایت خودمحور (نفسانی) می‌افتد. گرچه خودمحوری ساختار‌شکنانه در هنر معاصر غرب در قبال مضامین شمایلی را نمی‌توان در هنر معاصر ایران اسلامی بازجست.

در فصل اول کتاب، کلیاتی در خصوص شمایل و جایگاه آن در هنرهای مسیحی و اسلامی ارائه شده است. در فصل‌های دوم تا پنجم، ادوار سه‌گانۀ شمایل‌نگاری مذهبی در غرب و ایران بازگویی و تحلیل شده‌‌اند. در فصل پنجم، به دلیل رخداد مهم تاریخی و فرهنگی انقلاب اسلامی در ایران، تمرکز بر آثار شمایلی ایجاد شده در عصر پس از انقلاب اسلامی است اما برخی نمونه‌های مهم مربوط به پیش از آن نیز به دلیل تحلیل موردی مصادیق شمایلی، ذکر شده‌اند. فصل ششم نیز به جمع‌بندی پژوهش پرداخته است.

زمینۀ تألیف این کتاب، برای دفاع از رسالۀ دکتری نویسنده در رشتۀ پژوهش هنر در سال 1390 فراهم آمده و مطالب آن، ویراست پسین بخش‌هایی بازنویسی شده این رساله و تکمیل آن است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

فصل اول: تنزیه و تشبیه در شمایل‌نگاری

فصل دوم: شمایل‌نگاری؛ تنزیه مینوی

فصل سوم: شمایل‌نگااری مسیحی؛ تشبیه زمینی/ شمایل‌نگاری اسلامی؛ تشبیه مینوی

فصل چهارم: شمایل‌نگاری معاصر مسیحی؛ تفسیر خودبنیان

فصل پنجم: شمایل‌نگاری معاصر اسلامی در ایران؛ تفرق هنری

فصل ششم: تجمیع

موخره

ضمیمه

فهرست‌ها