معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در حوزۀ شاهنامهپژوهی، متن‌های کتاب اوستا به خط و زبان اوستایی و متون و آثار فارسی میانه به خط و زبان پهلوی را می‌توان از منابع دست اول برای مطالعه و شناخت اساطیر ایران به شمار آورد. در این کتاب براساس مراجعه به اصل متون اوستا همچون یسنا، گاهان، یشت‌ها، وندیداد و خرده اوستا، به خط و زبان اوستایی و همچنین مراجعه به اصل کتاب‌ها و آثار فارسی میانه به خط و زبان پهلوی نظیر بندهشن، دینکرد، روایت پهلوی، گزیده‌های زادسپرم، یادگار زریران، شهرستان‌های ایران، ائوگمدیچا، درخت آسوریک و شاهنامه، صورت گرفته و نگارندۀ این کتاب در آن بررسی خصوصیات، صفات و کردارهای هر یک از شش شخصیت برجستۀ اساطیری ایران از جمله جمشید، ضحاک، فریدون، کیکاووس، اسفندیار و رستم در ادبیات باستانی و برابر نهادهای آن در شاهنامۀ فردوسی پرداخته است.

دانش اوستا و پهلوی و به طور کلی توانایی خواندن خطوط و زبان‌های باستانی ایران برای پژوهش‌های علمی دربارۀ شخصیت‌های اسطوره‌ای شاهنامه، بسیار مؤثر و راهگشاست. مطالعه و استفاده بی‌واسطه و مستقیم از اصل متن‌ها و منابع زبان‌های باستانی ایران و درک صحیح مفاهیم آن زبان‌ها، دریافت روشن، واقعی و ملموس‌تری را از شخصیت‌های اسطوره‌ای و عناصر فرهنگی بسیار غنی در تاریخ اساطیری ایران در عرصۀ شاهنامه‌پژوهی فراهم می‌کند.

آگاهی از خطوط و زبان‌های باستانی و آشنایی با آن، یکی از علوم کاربردی است که در زمینۀ پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی و بررسی تحولات در این دو حوزه، فواید متعددی دارد و به‌طور خاص نیز می‌تواند همچون ابزاری کلیدی پژوهشکر را در حوزۀ تحقیقات و مطالعات تطبیقی مربوط به اسطوره‌های ایران باستان و شاهنامل فردوسی یاری کند و در ارزیابی تحولات در تاریخ اساطیری ایران و نشان دادن وجوه گونه‌گون اشتراک و افتراق بر مبنای شواهد، پژوهشگر را در دست‌یابی به اسناد و مدارک معتبر در زمینۀ اسطوره‌شناسی مدد نماید و معیارهای لازم را در شناخت فرهنگ ایران باستان، مبتنی بر خود متن‌های باستانی، فراروی او قرار دهد و استنباطی درست را از مفاهیم اسطوره‌ها و نیز کردارها و نقش‌های شخصیت‌ها و قهرمانان اساطیری را فراهم آورد.

این کتاب بر آن است که شش شخصیت برجستۀ اسطوره ای ایران باستان یعنی جمشید، ضحاک، فریدون، کیکاووس، اسفندیار و رستم، این شهریاران و پهلوانان مشترک ادبیات ایران پیش از اسلام و برابرنهاده‌های آنها در شاهنامۀ فردوسی را با تکیه بر اصل کلام اوستا به خط و زبان اوستایی و نیز اصل متن‌های فارسی میانه به خط و زبان پهلوی با آوردن و نشان‌دادن عین جملات زبان‌های باستان دربارۀ آن شش شخصیت، بررسی کرده و در کنار هر یک از بخش‌ها ـ متناسب با مطالب آن ـ جایگاه شخصیت‌های مذکور، صفات و کردارهای آنان را با شاهنامه تطبیق نماید و آن را مورد جستجو و تحلیل قرار دهد.

یکی از ویژگی‌های این کتاب بی‌سابقه بودن آن است؛ یعنی تاکنون پیش از تألیف این کتاب، مجموعه‌ای که به گونه‌ای کاملاً منسجم، شش شخصیت اساطیری جمشید، ضحاک، فریدون، کیکاووس، اسفندیار و رستم را دربرگیرد و جایگاه آنها را هم در اوستا و هم در کتاب‌های پهلوی و هم در شاهنامه، با آوردن شواهد و عین متن‌های باستانی و قرائت متن‌ها از ادبیات ایران باستان همراه با دو خط و زبان اوستایی و پهلوی و همچنین ترجمه متون باستانی به فارسی روان و نیز شرح ابیات شاهنامه که مربوط بدان‌هاست را بررسی نماید، پدید نیامده است.

شیوه کار تدوین و تألیف مطالب این کتاب از طریق مشاهدۀ عینی و استقرایی متن‌های باستانی به خط و زبان اصلی‌شان بوده است؛ یعنی در این پژوهش برای بررسی و تحلیل شش شخصیت برجستۀ اساطیری ایران تلاش شده تا از میان متون ادبیات اوستایی و فارسی میانه (= پهلوی) و شاهنامه، به عمده‌ترین آن متن‌ها مراجعه شود؛ آنگاه شیوۀ زندگانی، صفات و کردارهای آنان یک به یک مورد مطالعه قرار گرفته و مشابهت‌ها و تفاوت‌های بنیادین این قهرمانان همانند و مشترک در هر سه عیناً آورده شده است. هر یک از شخصیت‌های شش‌گانه اساطیری جمشید، ضحاک، فریدون، کیکاووس، اسفندیار و رستم در ادبیات اوستایی، فارسی میانه و شاهنامۀ فردوسی، دارای ویژگی‌های مشترک و متفاوتی با یکدیگر هستند که دورۀ باستان تا عصر فردوسی دستخوش تغییر و تحولات مختلفی گردیده‌اند.

در این کتاب اصل نوشته‌ها و متن‌های باستانی مربوط به زندگانی و شرح احوالات و خصوصیات شخصیت‌های فوق‌الذکر، آورده شده و قرائت گردیده است. شیوۀ این تحقیق کتابخانه‌ای بوده و تا سر حد امکان کلیه اسناد و مدارک علمی مرتبط با موضوع، اعم از کتاب‌های اوستایی، پهلوی، فارسی و انگلیسی و همچنین مقالات پژوهشی اساتید، مطالعه و بدان‌ها ارجاع داده شده است.

نویسندۀ این کتاب به قرائت (= تلفظ واژه‌ها) در یکایک متون باستانی (= آوانویسی متون اوستایی و نیز حرف‌نویسی و آوانویسی متون پهلوی به خط لاتین و نیز به خط الفبای فارسی همراه با اعراب‌گذاری) پرداخته و سپس هر یک از قطعه‌ها را به فارسی روان ترجمه کرده و ابیات شاهنامه فردوسی را همراه با شرح سادۀ آن بیت‌هایی که مربوط به یک از شخصیت‌های مورد نظر است و با متون باستانی نیز همخوانی دارد، در کنار هم آورده است.

گفتنی است نام برخی از این قهرمانان اسطوره‌ای مورد مطالعه و کردارها و خویش‌کاری‌های منسوب به آنان در ادبیات باستان و منابع اوستایی یا پهلوی یا هر دوی آنها بسیار یاد شده اما در شاهنامه یادکرد آنان محدود است یا بالعکس؛ در شاهنامه، نام و اعمال پهلوانی بعضی از قهرمانان، همچون رستم، سراسر گسترده شده و حال آنکه در ادبیات پهلوی نام رستم، فقط در چند جا آن هم به‌طور مختصر ذکر شده یا حتی نام رستم به‌طور کلی در اوستا نیامده است. از این‌رو در این کتاب هر یک از فصول مربوط به شخصیت‌های اساطیری ایران باستان است. بنابراین نمی‌توان برای همه فصل‌ها فرمول واحد و یکسانی را پیشنهاد کرد؛ زیرا ماهیت هر یک از شخصیت‌‌های مورد مطالعه، بنابر متن‌پژوهی ادبیات اوستایی، پهلوانی و شاهنامه با یکدیگر فرق دارد.

در این کتاب نگارندۀ برای قرائت خط‌های باستانی دو هدف را دنبال کرده است: نخست آنکه هر دو متن اوستایی و پهلوی آوانویسی شده است. دوم آنکه برای خطوط اوستایی و پهلوی آوانویسی به صورت لاتین انجام شده است.

این کتاب مشتمل بر نه فصل و پیش‌گفتار و نتیجه‌گیری است. فصل اول مشتمل بر موضوعاتی همچون شناخت اقوام آریایی، باورهای اساطیری مشترک هند و ایرانیان باستان و معرفی اجمالی منابع اساطیر هند است؛ آنگاه نظر به ارزش، اهمیت و نقشی که ادبیات اوستایی و پهلوانی در انعکاس و نمایاندن پیشینۀ اساطیر شاهنامه دارد؛ به معرفی کوتاه آن آثار و منابع باستانی و همچنین شاهنامه می‌پردازد. در فصل دوم به اسطوره و حماسه و تعریف آنها پرداخته شده است و شش فصل بعد این کتاب هر یک دربارۀ سیر تحول و تغییر جنبه‌‌ها و ابعاد شخصیتی هر یک از قهرمانان اسطوره‌ای مورد پژوهش تحلیل‌های مفصل ارائه داده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

عنوان

درآمد

پیش‌گفتار

1. پیشینۀ تحقیق

2. اهمیت دانش اوستا و پهلوی در شناخت اساطیر ایران

3. ضرورت و فایدۀ متن پژوهی در ادبیات باستانی ایران

4. ویژگی خاص کار ما در این پژوهش و هدف از آن

5. چگونگی روش کار در تألیف کتاب حاضر

فصل اول: باورهای اساطیری اقوام آریایی و معرفی منابع باستانی

فصل دوم: اسطوره و حماسه

فصل سوم: جمشید

فصل چهارم: ضحاک

فصل پنجم: فریدون

فصل ششم: کیکاووس

فصل هفتم: اسفندیار

فصل هشتم: رستم

فصل نهم: نتیجه‌گیری

فهرست منابع و مآخذ