معرفی کتاب

نویسنده در این كتاب می‌كوشد دوره‌ای از تاریخ را بررسی و تشریح كند كه طی آن در مشرق زمین، تغییرات مؤثر سیاسی و اجتماعی به وقوع پیوسته است. این تحول زمانی روی می‌دهد كه اسكندر، فاتح مقدونی، بر آن می‌شود تا سرزمین‌های فتح كرده خویش را وحدت بخشد و کهنه‌سربازان یونانی و مقدونی را در شرق متمکن کرد.

پیروزی اسکندر کبیر در سال 331 قبل از میلاد در گوگمل، سومین و آخرین شکستی بود که بر سپاهیان پارسی داریوش سوم وارد آورد. داریوش از میان دشت‌های شاهنشاهی در حال احتضار خود به جانب مشرق گریخت و به دست سرکردگان نومید خویش به قتل رسید. اسکندر جانشین وی بسوس را که به نام اردشیر چهارم به تخت نشست، بی‌رحمانه دنبال کرد و کشت و به این طریق شاهنشاهی بومی پارسی را منقرض کرد. هنگامی که فاتح مقدونی بر آن شد تا سرزمین‌های فتح‌کردۀ خویش را وخدت بخشد و کهنه سربازان یونانی و مقدونی را در شرق میانه متمکن کرد، دوره‌ای پر از تغییرات بزرگ و مؤثر سیاسی و اجتماعی در مشرق‌زمین آغاز شد. معنای فتوحات یونانی سرکوب‌شدن حکومت بومی و پادشاهی سنتی بود. در زمان جانشینان اسکندر، یعنی آنیگونوس یک چشم، بطلمیوس، سلوکوس و لوسیماخوس استیلای ثابت یونانیان در سرزمین‌های شرقی توسعۀ بیشتری یافت.

غرض از این است که شواهد و مدارکی دربارۀ مقاومت شرقیان در برابر جهان‌گیری و حکومت یونانیان یافت شود، همچنین علل آن و طرق توجیه و جانبداری آن کشف شود و صورت‌هایی که بدان متجلی گشته، نشان داده شود و نتایج دور و نزدیک آن بازنمایی شود.

مقاومت شرقیان در برابر هلنیگری تقریباًَ در همه جا در لباس دین، به ویژه از نقطه نظر فلسفۀ لاهوتی شرقی دربارۀ پادشاهی بروز کرد. شرقیان معتقد بودند که شاهان قائم مقام خدایان بزرگ چون اهورا مزدا، یهوه و مردوک در روی زمین هستند و حتی چنان‌که در مصر معتقد بودند، خود خدا هستند. قوانینی که این پادشاهان اجرا می‌کردند، قوانین الهی و آسمانی بود و بنابراین جهان‌گیری و استیلای مقدونیان و یونانیان حمله‌ای به خدایان فرمانروای شرقی محسوب می‌شد.

نواحی شرقی که مورد بررسی قرار گرفته عبارتند از: پارس و دیگر قسمت‌های ایران، بین النهرین، سوریه، آناطولیا، فلسطین، ماندگاه‌های یهودیان در نقاط دیگر دنیای قدیم و مصر. هر یک از این نواحی یا اقوام دارای فرهنگی خاص خود بودند که کم یا بیش با تمدن‌های دیگر شرق نزدیک تفاوت داشت. گاه‌گاه برای نامیدن ساکنان این سرزمین‌ها لفظ "شرقیان" یا "مشرق زمینیان" به کار برده شده است؛ تعمیمی که به قصد تفاوت‌نهادن بین آنها و اربابان بیگانه‌شان به کار رفته است.

رابطۀ بین یونانیان و شرقیان در 133 ق‌م، که نخستین ایالت رومی در غرب آناطولیا تشکیل شد و دولت جدیدی به وجود آمد، تغییر فاحش یافت. مثلا در آسیای صغیر، در بخش نخستین قرن اول ق‌‌م، اتحادی بین یونانیان و آسیاییان وجود داشت: مهرداد بزرگ، شاه نیمه ایرانی پونتس، یک مملکت"یونانی و شرقی" برای مقابله با پیشرفت رومیان پدید آورد. همین‌طور در مصر، کلئوپاترای معروف سعی کرد که در فعالیت‌های ضد رومی خود هم از مصریان و هم از یونانیان سود جوید. چنین تحولاتی خارج از بحث این کتاب است که با مقاومت شرقیان در برابر فرهنگ یونانی، در زمانی که حکومت یونانی یا مقدونی در مشرق بر سر قدرت بوده است، سروکار دارد.

واژه‌های "یونانی" یا "مقدونی" در این کتاب مترادف با یکدیگر به کار رفته است. با اینکه استعمال این دو لفظ به جای یکدیگر دقیقا صحیح نیست، ولی مجاز و قابل قبول است. با گذشت زمان تمایز میان دو قوم زایل شده؛ همچنان‌که به عنوان مثال لهجۀ مقدونی در حدود 200 ق‌م، از میان رفته است. تمایز گذاشتن بین خط ‌مشی سیاسی یونانیان و مقدونیان در جهان‌گیری و جهان‌داری، یا حتی بین مردان یونانی و مقدونی جز در مورد پادشاهان هلنی غیر ممکن است. یونانیان و مقدونیان هر دو به فرهنگ واحد هلنی تعلق دارند.

در این بررسی واژۀ"هلنیگری" و "فرهنگ هلنی" به معنای بسیار وسیعی گرفته شده است، به طوری که تمام جنبه‌های فرهنگ یونانی را شامل می‌شود؛ و بنابراین؛ نه تنها فلسفه، درام، و نظریات عقلانی را در باب حیات در بر می‌گیرد، بلکه همۀ ارزش‌های دیگر یونانیو مقدونی را شامل می‌شود. بسیاری از هلن‌ها به لشکرداری و ادارۀ حیات اقتصادی و امور قسمت‌های پادشاهی هلنی، و یا رسیدن به مقامات عالی بیش از پرداختن به مکتب‌های فلسفی، تئاتر و یا مطالعۀ تجربی طبیعت و تأسیسات انسانی توجه داشتند. جامعۀ دنیای هلنی بسیار متنوع و فوق‌العاده پیچیده بود؛ و این امر دربارۀ قسمت شرقی آن همان اندازه صادق بود که در مورد قسمت یونانی آن. بسیاری از محققان که به بررسی جنبۀ‌ای از مجادلۀ میان شرق و غرب در این دوره پرداخته‌اندمتمایل بوده‌اند که آن را، به خصوص در مورد یهود، به ستیزۀ میان ادیان آسمانی شرقی و و فلسفۀ انسانی اروپایی تعبیر کنند؛ اما چنین کشمکش مرامی در واقع تا چه اندازه مهم بوده است؟ آیا واقعاً بعضی از شرقیان به خویشتن به عنوان مدافعان شهر خدا در برابر تهاجم سپاهی از انسان‌ها می‌نگریسته‌اند یا مجادله و جنگ آنها با یونانیان صرفاً به دلیل تفوّق شخصی بوده است؟ شرقیان از کدام جنبه‌های فرهنگ هلنی نفرت داشتند؟ از فعالیت‌های فلسفی آن یا طبقۀ فرمانروای آن؟ پیداکردن پاسخ این سؤالات یکی از بخش‌های مهم مسئله‌ای است که در این کتاب بیان می‌شود. 

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

فصل اول: پارسیان

فصل دوم: پادشاهی پارسی

فصل سوم: مغان ایران در دورۀ تسلط یونان

فصل چهارم: ایرانیان دیگر

فصل پنجم: ملل آسیای غربی تا 189 قبل از مسیح

فصل ششم: ملل آسیای غربی بعد از 189 تا قبل از مسیح

فصل هفتم: مردم آناطولی

فصل هشتم: قوم یهود تا 166 قبل از مسیح

فصل نهم: یهودیان تحت حکومت حشموناییان

فصل دهم: مصریان

فصل یازدهم: کاهنان، فلاحان و اعیان مصر دورۀ هلنیگری

فصل دوازدهم: ملاحظات کلی