معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عهدنامۀ اول ارزنة الروم در نوزدهم ذی‌قعدۀ 1238 منعقد شد. دو دولت متعهد شدند بعد از این شمشیر خصومت غلاف کنند و از هرگونه اقدامی که منجر به کدورت گردد یا برخلاف دوستی و یگانگی باشد، بپرهیزند. مواد و مفاد عهدنامه تا پایان سلطنت فتحعلی‌شاه (1250 ق) کمابیش رعایت شد. از آغاز سلطنت محمدشاه تا سال 1258 قمری به‌تدریج وقایعی روی داد که زمینۀ تیرگی روابط دو دولت را فراهم کرد. یکی از برادران شاه به منطقۀ بایزید تاخت و چند دِه را چپاول کرد؛ قافله‌ای از تجار ایرانی در خاک عثمانی غارت شد و اموال‌شان به یغما رفت. خان‌محمد از رؤسای کرد عثمانی، حدود وان، قطور و خوی را مورد تاخت‌وتاز قرار داد و اموال جمعی دیگر از تجار ایرانی به غارت رفت (1251 ق)؛ به فرمان میر راندوز، اطراف ارومیه تاراج شد؛ علیرضاپاشا ـ حاکم بغداد ـ درست زمانی که محمدشاه درگیر محاصرۀ هرات بود، به محمره هجوم برد و مردم را قتل‌عام و شهر را غارت کرد (1253 ق). سه تن از شاهزادگان محبوس در زندان اردبیل گریختند و از خاک روسیه به اسلامبول پناه بردند (1254 ق).

بین این رویدادها، واقعۀ محمره بیش از همه، دولت ایران را متوجه دولت عثمانی کرد. وزیر دول خارجه در نامه به سفیر ایران در اسلامبول، میرزا جعفرخان مشیرالدوله، از او خواست با رجال آن دولت گفتگو کند تا آنها «به‌زودی در تدارک رفع این غائله برآمده، جسارت پاشای مزبور را معذرت خواهند و درصدد تلافی خسارت باشند».

میرزاجعفرخان با تقدیم شکایت‌نامۀ شدید دولت ایران، خواهان ترضیه و خسارت شد. تلاش‌های او مثمر واقع شد و سلطان عثمانی در اواخر محرم 1254 با ارسال فرمانی به علیرضاپاشا، ضمن دستور به بررسی و ارسال گزارش دربارۀ واقعۀ محمره، به‌صراحت بر تعلق محمره به ایران تأکید کرد. سلطان عثمانی چند ماه بعد از صدور این فرمان درگذشت و کمی بعد، قوای عثمانی از ابراهیم‌پاشا شکست خورد. میرزا‌جعفرخان فرصت را مغتنم شمرد و به بهانۀ احضار راهی ایران شد و گزارش مبسوطی از وضعیت عثمانی در اختیار حاجی‌میرزا آقاسی گذاشت. بعد از آمدن سفیر ایران به طهران، دولت عثمانی با اعزام صارم افندی به سفارت ایران، درصدد ترضیه و جبران خسارت برآمد. وی در محرم 1256 در اصفهان با میرزا آقاسی دیدار کرد.

ایران و عثمانی پس از چند سده روابط پرفراز‌و‌نشیب، با وساطت روس و انگلیس، برای حل اختلافات دیرین در کنفرانس ارزنة‌الروم حضور یافتند (1259ق) و پس از چهار سال مذاکره، عهدنامۀ دوم ارزنة‌الروم را به امضا رساندند (1263ق). هر یک از نمایندگان چهار دولت، اسناد و صورت مجالس مذاکرات را برای دولت‌های خود ارسال کرده است.

انوری افندی در این سفارت‌نامه، با ضبط دقیق متن مذاکرات و اسناد، اثری ارزنده در تاریخ سیاسی و دیپلماسی دولت عثمانی برجای گذاشته است. سطرسطر این سفارت‌نامه، دیدگاه‌های نمایندگان ایران و عثمانی و مأمورین واسطۀ روس و انگلیس را بازتاب می‌دهد. به‌جز آن، مواضع نمایندگان چهار دولت درگیر در مذاکرات چهارساله در این اثر به‌خوبی مشاهده می‌شود. بنابراین این متن چون در زمرۀ متون دیپلماتیک است، متنی دقیق و فنی است؛ به‌ویژه آنکه در بخش‌های مختلف آن، مسئلۀ حدود و قلمرو دو دولت که ماهیت حقوقی دارد، مورد بحث و گفتگو قرار گرفته است.

نسخۀ خطی «سفارت‌نامه» به صورت تک‌نسخه در کتابخانۀ سلیمانیۀ استانبول به شمارۀ 1449 موجود است.

این کتاب، ترجمۀ فارسی روایت نمایندۀ عثمانی از این مذاکرات چهارساله است که می‌تواند در شناخت بهتر تاریخ روابط سیاسی و دیپلماسی ایرانِ دورۀ قاجار مفید باشد. در این کتاب افزون بر تصحیح متن، ترجمه و تعلیقات نیز بر آن افزوده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

متن سفارت‌نامه

پیوست‌ها

نمایه‌ها