معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
 

بررسی در سِیر تاریخی، فرهنگی و زبانی یک ملت می‌تواند گامی مؤثر در شناخت و پاسداشت هویت و نظام کلّی فرهنگی و ادبی مردمان یک منطقۀ خاص به شمار آید. برای نیل بدین مقصود باید این سیر، در تمامی نواحی و مناطق جغرافیایی تشکیل‌دهندۀ یک سرزمین به‌دقت بررسی شود تا با شناخت ویژگی‌های لازم هریک از این مناطق بسان قطعه‌ای از یک جورچین بزرگ، درنهایت به یک ترسیم کلّی از نظام تاریخی و فرهنگی(زبانی و ادبیات) یک ملّت دست یابیم. از این‌رو در این نوشتار سعی شده است به شناخت و بررسی سِیر تاریخی، فرهنگی و زبانی محدودۀ شهر قم در جایگاه بخشی از ایران‌زمین پرداخته شود تا گامی هرچند کوتاه و مختصر در راه حفظ، تثبیت و شناخت هرچه بهتر گوشه‌ای از هویت فرهنگی و اجتماعی مردمان یکی از اقالیم این سرزمین برداشته شده باشد.

در فصل اول سیر تاریخی قم به‌اجمال از دوران تاریخی پیش از اسلام تا پیروزی انقلاب اسلامی بررسی شده است. همچنین در این فصل دربارۀ اطلاق نام قم بر این شهر و وجوه بنای آن از دوران اساطیری تا دورۀ اسلامی با ایراد دلایل و اسناد مرتبط توضیحاتی بیان شده است.

دربارۀ تاریخ این دیار سعی شده است تا تمامی آنچه به طور مستند در مراجع مربوط آورده شده است، ارائه شود. دوران تاریخی شهر قم در دو دورۀ قبل و بعد از اسلام به تفکیک و با رعایت بحث تقدم زمانی بررسی شده است؛ همچنین در هر دورۀ تاریخی ویژگی‌های قم و اهل آن از دیدگاه یکی از مورخان، سیاحان و سفرنامه‌نویسان در پاورقی آورده شده است. در این فصل تاریخ شهر قم و رویدادهای رخ داده شده در هر دوره بیان شده و هرجا که لازم بوده، شرح بیشتری داده شده است و تلاش بر آن بوده است تا شبهات تاریخی موجود در هر عصر بی‌پاسخ نماند؛ در این‌باره می‌توان گفت شهر قم و اهل آن از نخستین دوران تاریخ به‌ویژه پس از ورود اسلام و پذیرش آیین و مذهب تشیع به دلیل پافشاری بر عقاید خود همیشه مورد هجوم سلسله‌ها، سلاطین، حکومت‌ها و حکّام مختلف در طول تاریخ قرار گرفته‌اند؛ به گونه‌ای که گویی تاخت‌و‌تاز و قتل و نهب و غارت این شهر و مردمانش وظیفه‌ای تاریخی برای جبّاران هر دوران بود. افزون بر جور و ظلم و استیلای نا‌به‌حقّ بشر بر بشر، باید از ناملایمتی‌های طبیعت هم سخن به میان آورد؛ چنان‌که به‌تفصیل از وقایع سیل و زلزله و قحطی­های طبیعی و خودساخته یاد شده است. همچنین به نظر می‌رسد افزون بر مسائل و مصایب پیش‌گفته، مجموعه‌ای از اقدامات با بار روانی منفی علیه قم و اهل آن به وجود آورده شده که سعی در منزوی‌کردن و افراطی نشان‌دادن مردم قم داشته است که این موضوع در طول تاریخ دامنگیر مردمان این خطّه شده است، چنان‌که تحت تأثیر همین عامل روانی بارها بر اثر سعایت مردمان سایر مناطق، این شهر مورد تجاوز قرار گرفته است که متأسفانه هنوز هم این طرز تفکر در اذهان و افواه مردمان سایر بلاد این مملکت جاری و ساری است.

آنچه در مورد پیشینۀ شهر قم در کتب تاریخی آمده و سبب به‌وجود‌آمدن شبهاتی در ذهن علاقمندان و اهالی این شهر شده، این است که آیا قم در جایگاه یک شهر قبل از اسلام و پیش از ورود اعراب به این منطقه وجود داشته است یا خیر؟ از همین روی با جستار در مطالب و منابع مختلف و آثار و ابنیه و اماکن به‌جای‌مانده از دوران پیش از اسلام، با ارائۀ دلایلی مستند و متقن، وجود شهر قم پیش از اسلام و ورود اعراب مسجّل شده است. درنهایت شاید تنها وجهی که بتوان از آن برای توجیه آنچه در منابع گوناگون از قم در جایگاه شهری مستَحدَث پس از اسلام یاد می‌شود، نام برد، این باشد که پس از استقرار و تثبیت جایگاه اعراب (اشعریان) در ناحیۀ قم و کنارزدن سران عجم و بومیان این سرزمین، شهر باستانی و منطقۀ تحت سکونت بومیان قم مطرود ماند و شهر و منطقۀ مسکونی جدیدی در جوار همان شهر باستانی ساخته شد. پس از آن و در ادامۀ سیر تاریخی این شهر تا قرن نهم مسئله و شبهه‌ای خاص وجود ندارد تا اینکه در بسیاری از منابع و مراجع مربوط به آن دوران از حملۀ وحشیانه تیمور، نوادۀ چنگیزخان به این شهر یاد کرده‌اند؛ حال آنکه با بررسی ساده در برخی کتب مرتبط به لشکرکشی­های تیمور، می‌توان این قضیه را از اساس منکر شد. چنان‌که از این آثار چنین استنباط می‌شود که لشکر فاتح تیمور نه تنها به این شهر تاخت‌و‌تازی نداشته است، بلکه اصلاً از این ناحیه به رسم عبور هم گذر نکرده است.

در فصل دوم به بررسی و معرفی فرهنگ، زبان و باورهای عامیانه و خرافات پرداخته شده است. در این فصل دربارۀ جنبه‌هایی از موضوعات مذکور صحبت شده که با توجه به نوع نگرشی که در این‌باره به کار گرفته شده است، باید گفت تا کنون در پژوهش‌های مرتبط با این شهر مغفول مانده بوده است و از این حیث می‌توان این فصل را به‌نوعی نوآوری در امر پژوهش‌های مرتبط در حوزۀ شهر قم دانست. در دنبالۀ مطالب این فصل پس از پیش‌درآمدی نسبتاً کوتاه درمورد جنبه‌ها و انواع گونه‌های زبانی و همچنین تاریخچۀ زبان‌های ایرانی، به معرفی و بررسی نظام زبانی گویش قمی پرداخته شده و ویژگی‌های آوایی این گویش بررسی شده است. همچنین در ادامۀ این فصل و پس از توضیحات مقدماتی، مصادیقی از آنچه با عنوان باورهای عامیانه و خرافات یاد می‌شود، بیان شده است. نکتۀ قابل تأمل در این‌باره، پایبندی بیش از اندازۀ برخی از مردم قم به باورها و خرافاتی است که گاه چنان در عمق افکار و عقاید آنها جای گرفته است که نمی‌توان حدّ و مرزی برای درستی و نادرستی این باورها و خرافات از هم قایل شد و متأسفانه بسیاری از باورها و خرافات با مسائل شرعی و مذهبی هم آغشته شده است که این موضوع می‌تواند بسیار خطرناک به شمار آید؛ چون با اعتراض به وجود چنین اعتقادات خرافی، تا مرز تکفیر شخص معترض پیش می‌روند.

سومین و آخرین فصل دربرگیرندۀ دو بخش ضرب‌المثل‌ها و واژگان، اصطلاحات و کنایات است که مطابق با فهرست الفبایی، ضرب‌المثل‌ها و واژگان متداول در گویش قمی گردآوری شده است. این فصل دربرگیرندۀ ضرب‌المثل‌ها و واژگان، اصطلاحات و کنایات متداول و رایج بر زبان مردم این دیار است، نه ضرب‌المثل‌ها، واژگان و ... خاص این شهر؛ با این وجود سعی شده است در تحقیقات و مصاحبه‌های میدانی و گردآوری شده در این فصل از افراد بومی، اصیل و مسن‌تر استفاده شود تا اصول مطروحه در این دسته از پژوهش‌ها رعایت شده باشد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: قم: تاریخ، جغرافیا، مذهب

بخش اول: قم در دوره‌های گوناگون تاریخی

بخش دوم: جغرافیای قم

بخش سوم: مذهب

فصل دوم: فرهنگ، زبان و باورهای عامیانه

بخش اول: فرهنگ

بخش دوم: زبان

بخش سوم: باورهای عامیانه و خرافات

فصل سوم: ضرب‌المثل‌ها، واژگان، اصطلاحات و کنایات

بخش اول: ضرب‌المثل‌ها

بخش دوم: واژگان، اصطلاحات و کنایات

کتاب‌نامه