معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

 

فن تقدیم و تأخیر از شیوه‌های پربسامد در قرآن کریم و کتاب‌های شعر و نثر عربی است. این فن از دیرباز از نگاه اهل لغت، نحویان، زبان‌شناسان و نیز منتقدان، معیار تحسین بوده و هست. اهمیت این صنعت در فن، دقت و ابهام نهفته در آن است و نیز چون دقت نظر در آن و کشف اسرار و لطایف پنهان آن، به معنای قدم‌نهادن به یکی از وادی‌های بلاغت و دست‌یازیدن به یکی از گنجینه‌های بیان است، این گروه‌ها و در رأس آنها پیشوایان‌شان را بر آن داشته است تا توجه ویژه‌ای به آن از خود نشان دهند.

عبدالقاهر جرجانی فن تقدیم و تأخیر را از رموز و ارکان نظم برشمرده و فصل کداگانه‌ای را در خصوص دلالت‌های آن باز کرده و در وصف آن گفته است: «از ابواب پرفایده، پرمزیت، با ظرفیت بالا و تمام‌نشدنی است. هنوز هم تازه‌هایش را به رُخَت می‌کشد و ظرایفش را نشانت می‌دهد. هنوز هم هرگاه شعری نغز و گوش‌نواز می‌شنوی و به دلت می‌نشیند، دقت که می‌کنی، ریشۀ این خوشایندی را در این می‌یابی که چیزی مقدم و واژه‌ای جابجا شده است».

سیبویه نخستین کسی است که به فن تقدیم و تأخیر اشاره می‌کند و در «الکتاب» که مسائل بلاغی فراوانی را دربر دارد، باب آن را گشوده است. او در زمرۀ پیشگامانی است که سهم بسزایی در پایه‌گذاری دانش بلاغت داشته‌اند و تأثیری بنیادین در اندیشۀ عبدالقاهر گذاشته‌اند. زیرا کتاب او نخستین اثر نحوی است که «مقاصد عرب و گونه‌های پردازش آنان در الفاظ و معانی را گوشزد کرده است. در این کتاب به بیان اینکه فاعل مرفوع است و مفعول منصوب و مانند آن بسنده نشده، بلکه در هر بابی توضیحات و افزونه‌های متناسب با آن نیز آمده است؛ به گونه‌ای که کتاب، دانش معانی و بیان و گونه‌های پردازش الفاظ و معانی آن را نیز دربر دارد».

این کتاب به بررسی فن تقدیم و تأخیر در بلاغت از دیدگاه دو بلاغی مشهور یعنی سیبویه و عبدالقاهر جرجانی می‌پردازد. در مقدمۀ کتاب به اهمیت موضوع و دلیل گزینش آن پرداخته شده است.

در بخش نخست کتاب اغراض و اشکال تقدیم از دیدگاه سیبویه توصیف و تحلی شده است و با بیان میزان بهره‌بری بلاغت‌دانان از نوشته‌های وی در این موضوع برای تبیین اهمیت «الکتاب» به عنوان یکی از منابع مهم در عرصۀ بلاغت با ارائۀ برهان، زمینه‌چینی شده است.

در بخش دوم نویسنده کوشیده است آرای اما عبدالقاهر جرجانی را مطابق دیدگاه خود او تبیین و ابعاد آن را روشن کند و بحثی فنی و تحلیلی از آن ارائه دهد؛ همچنین با اشاره به تسلط وسیع، باریک‌بینی، ذوق سرشار و چیره‌دستی فوق‌العادۀ وی در خصوص فنون بیان عربی، این حقیقت را یادآور شده است که او گرداگرد شیوۀ مزبور، افق‌های دوردستی را درنوردیده که پیش‌تر کسی به آن راه نیافته و مشخصه‌ها و شاخصه‌هایی را برای تقدیم ترسیم کرده که پیش او سراغ نداریم.

بخش پایانی کتاب به مقایسۀ دیدگاه سیبویه و عبدالقاهر اختصاص یافته است. مأموریت این بخش آن است که با مقایسۀ این دو شخصیت، از تلاش هر کدام پرده بردارد و نقاط اختلاف آن دو در غرض از تقدیم و تأخیر و روش بررسی، شرح و پرداخت و نیز نقاط اشتراک‌شان را توضیح دهد. پایان‌بخش کتاب، خاتمه‌ای است مشتمل بر چکیدۀ بحث و مهم‌ترین نتایج آن.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل او: توصیف و تحلیل مسئلۀ تقدیم و تأخیر در آثار سیبویه

فصل دوم: تقدیم و تأخیر از دیدگاه عبدالقاهر جرجانی در دلائل الاعجاز

فصل سوم: مقایسۀ آرای عبدالقاهر و سیبویه

منابع