معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
 

میرزا محمدحسین قریب گرکانی مشهور به شمس‌العلماء و متخلص به ربانی در سال 1262 شمسی در روستای گرکان از توابع آشتیان زاده شد. پدر وی میرزا علی‌رضا عطار از تاجران زاهد و پرهیزگار بود. وی پس از تحصیلات اولیه در زادگاه خود به قم کوچید. سال‌ها نزد بزرگان حوزۀ علمیۀ قم به تحصیل پرداخت و سپس برای تکمیل تحصیل رهسپار عتبات عالیات شد. او در سامرا از محضر میرزای شیرازی و در نجف اشرف از محضر میرزا محمدحسین تهرانی و میرزا حبیب‌الله رشتی استفاده کرد. به علت بیماری به تهران برگشت و در تهران اقامت گزید. چند سال از طرف دولت ایران به بمبئی رفت و در سال 1332 قمری از طرف وزارت عدلیه به منصب مستشاری دیوان عالی تمیز گماشته شد. او به فارسی و عربی شعر می‌سرود و به زبان فرانسوی نیز تسلط داشت.

برخی از آثار او عبارت‌اند از: قطوف الربیع فی صنوف البدیع، ابدع البدایع، رساله نور الحدیقه، لطائف الحکم، مجموعه از عقاید وهابی و اقدامات عجیبه آن ... . او در 27 بهمن‌های سال 1305 شمسی در تهران درگذشت و در قبرستان ابن‌بابویه شهر ری به خاک سپرده شد.

این کتاب گزراش سفر میرزا محمدحسین شمس‌العلماء گرکانی به مکه و استانبول و مشهد است. این سفر از شعبان سال 1323 قمری تا ربیع‌الاول 1324 قمری، بیش از هشت ماه زمان برده است.

مسیر رفت این سفر پس از ورود به مرز کرمانشاه و خانقین و بغداد و زیارت عتبات عالیات است و پس از آن عزیمت به بندر بصره و عبور از خلیج فارس، دریای عمان، خلیج عدن، دریای سرخ، جده، مکه و مدینه. راه بازگشت از جده و پس از رسیدن به جده و دریای سرخ و کانال سوئز و دریای مدیترانه و دریای اژه به استانبول و پس از چند روز اقامت در این شهر، باتوم، تفلیس و باکو و عشق‌آباد و مشهد و تهران است.

از مهم‌ترین موارد این سفرنامه، ساختار منظم سفرنامه است؛ از بیان حوادث شخصی، وصف فضای اسکان، تعریف وقایع، تاریخ محلی شهرها و اماکن، خطرات محل سکونت تا طنز و رویدادهای محیط، وصایا به مسافران و ... که با چینشی استوار و دلنشین همراه است. او در این سفرنامه از هر فنون علمی و صنعت ادبی بهره برده و به امتیازات این اثر افزوده است.

گویا وی فقط برای دانستن و فهمیدن به مسافرت رفته است. تحقیق او میدانی و کتابخانه‌ای است. از سنگ‌مزارها تا پرس‌وجوها از همه برای تحقیق بهره برده و از هیچ کوششی فروگذار نکرده است؛ برای نمونه از همۀ موزه‌های استانبول بازدید کرده است: «یک عمارت موزه تماشاناکرده ماند، باید وقت دیگر برویم».

از دیگر نکات جالب توجه در این سفرنامه، حضور شمس‌العلماء در مقابر و آرامگاه‌هاست و وصف بناها و سنگ‌نوشته‌ها و ثبت ماده‌تاریخ آنها. مقبره سلطان سلیم، قبر میرزا یعقوب اصفهانی، مقبرۀ ملا عبدالعظیم بادکوبه‌ای و ... از مکان‌های مورد وصف شمس‌العلماست.

یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح‌شده در این سفرنامه، دشمنی طرف معاندین و نابخردان با تشیع است که در جای‌جای سفرنامه به آن اشاره شده است. فصلی از سفرنامه هم به غذای حجاج اختصاص دارد. رویدادهای تاریخی در این سفرنامه فراوان است. همچنین از مطالبی که در این سفرنامه و دیگر سفرنامه‌ها دیده می‌شود، شگفت‌زدگی از وضعیت پیشرفت و آبادانی ممالک است.

تصحیح از یگانه نسخۀ شناخته‌شده از سفرنامه که به خط مؤلف است، انجام گرفته است. نسخۀ دستنویس این اثر در مرکز احیای میراث اسلامی قم به شمارۀ 8791 نگهداری می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

شمس العلماء از طلوع تا غروب

سیری در سفرنامه

سفرنامۀ حج (1323 ق)

منابع فارسی

منابع عربی

مقالات