معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شال از جمله هنرها و صنایع دستی فاخر و زیبا، منسوجی است بافته‌شده از پشم و در شمار منسوجات گرانبهایی است که ریشه در تاریخی دیرینه دارد؛ هرچند از زمان دقیق بافت آن اطلاعات قابل استنادی در دست نیست. در طول تاریخ شال همواره زینت‌بخش جامۀ مردمان زمانه بوده و چون آینه بازتابی از هنر و سلیقه، روح و فرهنگ و حتی سیاست زمان به شمار می‌آمده است؛ این منسوج در نتیجۀ سیاست‌های حاکم هر دوره فرازونشیب‌های مختلفی را طی کرده است؛ به طوری که شال گاه چنان مورد توجه و حمایت خاص قرار می‌گرفت که با درنظرگرفتن نهایت کیفیت و تزئینات تهیه می‌شد و نشانی از شکوفایی و اوضاع خوب دوران خویش داشت و محبوبیتش بدان حد بود که به عنوان یک کالای تجاری و حتی سیاسی ارزش پیدا می‌کرد یا برعکس زمانی تحت فشارهای سیاسی حاکمان بر بافندگان و گرفتن مالیات از آنان، این هنر مهجور می‌ماند.

آنچه مسلم است این بافتۀ نفیس با توجه به اوضاع حاکم، تغییراتی در طرح و رنگ داشته است؛ اما آنچه به عنوان شال می‌شناسیم، در طول دوران حیات ماهیت خود را حفظ کرده است. خاستگاه‌ها شال‌ها ایران و هند و به طور مشخص کشمیر هند و کرمان ایران دو مرکز عمدۀ تولید شال‌های پشمی در جهان هستند که پیش‌تر شال‌های پشمی بسیار نفیس و قیمتی تولید می‌کردند.

آنچه در این کتاب بدان پرداخته شده است، شناخت شال کشمیری و شال‌های ترمۀ ایرانی از حیث نقش و ترکیب‌بندی در دوره‌های مختلف این هنر زیبا و فاخر است. روش پژوهش کتاب تاریخی ـ توصیفی با استناد به منابع کتابخانه‌ای و تصویری است و نگارش آن با رویکرد توصیفی و تحلیلی انجام گرفته است.

فصل نخست کتاب به شالبافی در ایران و کشمیر می‌پردازد. شال‌های کشمیر و شال‌های ترمۀ ایرانی دو منسوج بسیار مهم هستند که شباهت‌های بسیاری با هم دارند. هرچند زمان و محل دقیق ابداع و بافت شال‌ها به طور دقیق مشخص نیست؛ عده‌ای معتقدند که این شال‌ها در ایران بافته می‌شد و سپس هندیان به تقلید از ایرانیان شالبافی کردند.

در فصل دوم مراحل تهیۀ شال بررسی شده است که عبارت‌اند از: پشم‌چینی، پشم‌شویی، سفیدگری، دندانه‌دارکردن، رنگرزی، آهارکردن، بافت و طرح‌اندازی. در ادامه نیز به انواع ترکیب‌بندی شال پرداخته شده است.

هند از زمان‌های بسیار دور خاستگاه و مرکز تولید منسوجات نفیسی بوده است و شال کشمیری از جملۀ آن منسوجات است. فصل سوم کتاب اختصاص به بررسی توصیفی شال کشمیر دارد؛ شال کشمیر منسوجی است بافته‌شده از الیاف ظریف و کرک بز کشمیری که در ارتفاعات هیمالیا و تبت زندگی می‌کند. کرک کشمیر از مرغوب‌ترین الیاف طبیعی است که با بافتی ظریف، محکم، سبک و لطیف شناخته می‌شود.

فصل چهارم کتاب دربارۀ نقوش شال‌های کشمیری است. گل‌بته‌ها رایج‌ترین موتیف‌های به‌کاررفته در شالبافی است. با مشاهدۀ سیر نقوش گل‌بته‌ها می‌توان نتیجه گرفت در زمان مغول این گل‌بته‌ها کوتاه و درشت بودند و هرچه زمان جلوتر رفت، بلندتر و کشیده‌تر شدند.

نگاه به اسناد و شواهد نشان از استفاده از شال در ایران قدمتی کهن‌تر دارد؛ اما آنچه مسلم است استفاده از شال در دربار صفویه و بعدتر بسیار مرسوم بوده و در دوران قاجاریه به سبب علاقۀ شاهان قاجار و درباریان به‌وفور از این پوشاک استفاده می‌شده است. در فصل پنجم شال ترمه‌های ایرانی بررسی شده‌‌اند.

شال کشمیری از بهترین نمونه‌های مثال‌زدنی در شرق‌گرایی در مد غربی است؛ مشتریان اصلی شال‌هایی که در حوزۀ شرق و به‌ویژه منطقۀ کشمیر تولید می‌شدند، اروپاییان بودند؛ چراکه زنان درباری اروپایی به شال‌های کشمیری بسیار علاقمند بودند و در قرن هفدهم میلادی شال‌هایی که طرح آن مطابق با سلیقۀ بازار اروپا بود، به آنجا صادر می‌شد. در فصل پایانی کتاب تأثیرگذاری شال‌های شرقی بر مد غربی بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

بررسی شال کشمیر و شال ترمه‌های ایرانی

فصل 1: شالبافی در ایران و کشمیر

فصل 2: مراحل تهیۀ شال

فصل 3: بررسی توصیفی شال کشمیر

فصل 4: بررسی نقوش شال کشمیری

فصل 5: شال ترمه‌های ایرانی

فصل 6: تأثیر شال‌های شرقی بر مد غربی

منابع