معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با نگاهی دقیق به ماهیت نقوش در طی تاریخ، به نقش‌هایی برمی‌خوریم که از جایگاه و قداستی خاص برخوردار بوده‌اند. بته‌جقه نقش‌مایه‌ای است اصیل و اسطوره‌ای در فرهنگ و هنرهای ایرانی. این نقش‌مایه از دوران کهن در ایران رواج داشته و زینت‌بخش صنایع مختلفی بوده است. در طول سالیان این نقش کهن در روند تکامل قرار گرفته و تبدیل به موتیف مشخصی که امروزه شناخته می‌شود، شده است.

بته‌جقه میراثی از گذشگان و نمادی است که ما را به انسان‌های هزاران سال پیش پیوند می‌زند و ما را به کشف جهانی مرزآلود می‌رساند و به قول یونگ نماد مانند پل عمل می‌کند؛ عبوری متناوب و خلاف جهت میان سطوح آگاهی شناخته و ناشناخته، پیدا و پنهان، من و فرامن برقرار می‌کند. بته‌جقه درواقع نمادی اسطوره‌ای است وهمان‌طور که می‌دانیم نماد، اسطوره، باورها و سنت‌ها و هر عنصر فرهنگی به دلیل پاسخ به یک‌سری پرسش‌ها و نیازهای انسان شکل می‌گیرند و این عناصر فرهنگی کارکردی حیاتی دارند و هر یک نیازی را پاسخ می‌دهند. از این منظر می‌توان بته‌جقه را یک عنصر فرهنگی دانست که در طول تاریخ ریشه گرفته و رشد کرده است و امروزه هم نقشی جاویدان، بسیار محبوب و رایج است.

بسیاری نقش بته‌جقه را تکامل‌یافته از شکل تجریدی درخت سرو می‌دانند که دارای اشکال متنوعی است؛ برخی نیز آن را ملهم از آتش آتشکده‌های زرتشتی یا الهام‌گرفته از عناصر جانوری می‌دانند که به شکل بال پرندگانی چون عقاب، هما یا بال حیواناتی مثل شیر و گاو که گاهی با بال‌های عجیب تصویر می‌شدند. این شکل بال دلالت بر قدرت مافوق طبیعی و بشری این موجود داشته و در هنر سکایی و هخامنشی و ساسانیان به چشم می‌خورد. با ورود اسلام، بته‌جقه جنبۀ تزئینی یافت و بسیار رواج می‌یابد؛ چراکه مبارزه با بت‌پرستی و ممنوعیت تصویرگری عینی نقش انسان و حیوان بیشتر سبب رواج نقوش گیاهی شد. از این دوران فرم اصلی بته‌جقه شبیه به آنچه امروزه مرسوم است، شکل می‌گیرد.

در این کتاب تلاش شده است ریشه‌های نخستین پیدایش و تکوین بته‌جقه که در گنجینۀ تاریخ پنهان است، بررسی شود. آنچه بررسی شده است، ردیابی نقش بته‌جقه در طول تاریخ از دو منظر گیاهی و جانوری است که بیشتر هنرشناسان و پژوهشگران به آنها باور دارند.

در ریشه‌یابی روند شکل‌گیری نقش‌مایۀ بته‌جقه از یک منظر به بنیان نباتی و گیاهی می‌رسیم؛ گویی این نقش کهن بذری است در دل تاریخ که شکفته می‌شود و هنرهای متنوعی را مزین می‌کند. با این تعریف عدۀ زیادی بته را ملهم از درخت و نقش تجریدی و مجرد آن می‌دانند. در گفتار اول به شکل‌گیری بته‌جقه از درخت پرداخته شده است.

گروه دیگری از محققان و هنرشناسان بر این باورند که نقش بته‌جقه ملهم از بال پرندگان بلندپروازی چون هما، عقاب، شاهین و سیمرغ یا جانوران اسطوره‌ای بال‌دار چون شیر، گاو و بز بال‌دار بوده است. در گفتار دوم شکل‌گیری بته‌جقه از شکل بال و پر مرغان بررسی شده است.

جقه از جمله جواهرات و زیورآلات کاملاً شرقی است که میان پادشاهان ایرانی و به طور مشخص شاهان دوران صفویه و قاجاریه مرسوم بوده و جایگاه بسیار مهمی در تزئین تاج داشته و بر روی تاج سوار می‌شده است. در ابتدای سلطنت قاجار و به طور مشخص سلطنت آقامحمدخان تاج‌هایی بسیار باشکوه با جقه‌های بزرگ و بسیار چشمگیر رواج داشته است و شکوه جقه‌ها در تصاویر منسوب به فتحعلی‌شاه به‌خوبی پیداست. سنت استفاده از جقه به عنوان زینت سر شاه در دوران شاهان بعدی نیز همچنان تداوم یافت؛ اما در دوران شاهان بعدی به‌تدریج تاج‌ها و به تبع آن جقه‌ها تغییر شکل دادند. فصل پایانی کتاب اختصاص به بررسی وجود جقه در تاج‌های شاهان دارد.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

پیش‌گفتار

گفتار اول: از بته ....: شکل‌گیری بته‌جقه از درخت

گفتار دوم: شکل‌گیری بته‌جقه از شکل بال و پر مرغان

گفتار سوم: ... تا جقه: وجود جقه بر فرق سر پادشاهان

منابع