معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شعر و موسیقی از قدیم ریشۀ مشترکی در وزن داشته و در کنار هم به سیر تکاملی خود ادامه داده‌اند؛ این وزن‌ها در شعر با الفاظ و سیلاب‌های کلمات بیان می‌شوند و در موسیقی با صداها یا نغمه‌ها به صدار درمی‌آیند. کلام و موسیقی از قدیم به دو شکل متریک و غیرمتریک متداول بوده‌اند و در ادبیات با عنوان نظم و نثر و در موسیقی با عنوان نظم النغمات (نغمه‌های موزون یا متریک) و نثر النغمات (نغمه‌های غیرموزون یا غیرمتریک) به کار می‌رفته‌اند. در وسیقی متریک یا نظم‌النغمات، ضرب‌ها با متر یا زمان معین جریان می‌یابند و زمان نت‌ها یا نغمه‌های آن با هم متناسب هستند؛ ولی در موسیقی غیرمتریک یا نثر النغمات، زمان نت‌ها با نغمه‌ها در اختیار تک‌نواز یا خواننده است.

ریتم یکی از اساسی‌ترین عوامل تشکیل‌دهندۀ موسیقی است. باید دانست که ریتم از عوامل اساسی طبیعت و وجود آدمی است. هر چیزی که در طبیعت وجود دارد، دارای ریتم و حرکت است؛ حتی اجسامی که به نظر ساکن می‌آیند. در بخش نخست کتاب ضمن اشاره به تعریف ریتم، دربارۀ موضوعاتی چون وزن و ریتم در موسیقی قدیم ایران، وزن‌های مهم در موسیقی قدیم ایران، ترکیب‌ دورهای ایقاعی و ... بررسی شده‌اند.

در موسیقی‌های باکلام وزن شعر نقش مهمی دارد. فیگورهای ریتمیک موسیقی‌های باکلام بر اساس وزن‌های ارکان شعری شکل می‌گیرند و گسترش می‌یابند. در بخش دوم به بررسی وزن شعر در موسیقی باکلام پرداخته شده است. همچنین در این بخش به وزن در اشعار مولانا نیز اشاره شده است؛ تنوع وزن در دیوان شمس به اندازه‌ای زیاد است که گویی مولانا بیشتر وزن‌های به‌کاررفته در این دیوان را خود ابداع یا خلق کرده است یا اینکه این وزن‌ها به تناسب حال‌وهوای مولانا در وجود پرجوش و خروش او جریان یافته است. نیز به وزن‌های دیوان حافظ و اشعار سعدی اشاره شده است.

ردیف موسیقی ایران مهم‌ترین گنجینۀ موسیقی ایران است؛ نغمه‌ها و گوشه‌های موجود در آن میراث گرانبهایی از موسیقی‌دانان قدیم ایران است. در ردیف موسیقی ایران الگوهای موزون یا ریتمیک را می‌توان به دو گروه باکلام و بی‌کلام تقسیم کرد. بخش سوم اختصاص به بررسی وزن و ریتم در موسیقی کنونی ایران دارد. در این بخش بحثی نیز دربارۀ آهنگ‌سازی در موسیقی قدیم ایران آورده شده است. وزن در تصنیف‌های شیدا و عارف از دیگر مباحث این بخش است.

یکی دیگر از منابع مهم موسیقی ایران ترانه‌ها و آهنگ‌های محلی است. اکثر این ترانه‌ها و آهنگ‌ها با الهام از نغمات ردیف موسیقی ایران ساخته شده‌اند و بعضی اوقات هم این ترانه‌های زیبا مورد توجه ردیف‌دانان قرار گرفته و آنها را در ردیف‌های موسیقی ایران گنجانده‌اند؛ مانند گوشه‌های چوپانی، گیلکی، دیلمان، بختیاری، شوشتری و ... . بخش چهارم کتاب اختصاص به بررسی وزن در آهنگ‌های محلی ایران دارد. در این بخش وزن در ترانه‌های محلی آذربایجان، ترانه‌های محلی خراسان، موسیقی لرستان، موسیقی بختیاری و موسیقی بلوچستان بررسی شده است.

موسیقی که در زورخانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، نشانه‌ای از روح جانبازی و شهامت و شجاعت اجداد این آب و خاک می‌باشد و بر خلاف موسیقی ردیف که بیشتر جنبۀ عرفانی و صوفیانه دارد، این موسیقی حالت رزمی و حماسی است و حس غیرت و مردانگی را در اشخاص بیدار می‌کند و خون پهلوانی را در آنها به جوش می‌آورد. آخرین بخش کتاب دربارۀ وزن در موسیقی زورخانه است. در این نوع موسیقی، وزن در درجۀ اول اهمیت قرار دارد؛ زیرا حرکات بدنی که ورزشکاران در حین ورزش انجام می‌دهند، متناسب با ریتم آهنگی است که توسط مرشد بر روی تمبک زورخانه زده می‌شود. اشعاری هم که مرشد می‌خواند، به وزن متقارب مثمن محذوف است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

جدول تطبیق حروف لاتین با حروف فارسی

بخش یکم: تعریف ریتم

بخش دوم: وزن شعر در موسیقی باکلام

بخش سوم: وزن و ریتم در موسیقی کنونی ایران

بخش چهارم: وزن در آهنگ‌های محلی ایران

بخش پنجم: وزن در موسیقی زورخانه

منابع و مآخذ