معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تصوف از جمله جریان‌های کهن فرقه‌ای در اسلام است که به علت ماهیت چندگانه و چندگونه، به‌دشواری می‌توان آن را در قالب گزاره یا اندیشه‌ای یگانه و یکسان تعریف کرد. با این وجود می‌توان گفت اطلاق واژۀ «تصوف» غالباً ناظر بر کسانی بود که از نظر جهان‌شناختی، عالم را به دو لایه و بعد ظاهر و باطن تقسیم کرد و خود را بیزار از ظاهر و سالک مسیر باطن و معنا می‌دانستند و از نظر معرفت‌شناختی با مقدم‌کردن قلب بر عقل و تکیه بر شهودمحوری به دنبال غور در عوالم غیبی و کشف حقیقت در فراسوی محسوسات و ملموسات بودند و از جنبۀ الهیاتی با ادعای وحدت‌اندیشی و وحدت‌جویی، مناسک و مذاهب را به چشمی یکسان دیده و فرجان انسان را در پیوند یا اتحاد با خدا بعد از جدایی اولیه از او تعریف می‌کنند.

بیش از هزارسال از پیدایش تصوف می‌گذرد و در طول این مدت هزاران فرقه و انشعاب در این مسلک پدید آمده است که هر کدام از اینها سهم قابل توجهی در چندپاره‌کردن اسلام و ایجاد تفرقه و اختلاف بین مسلمین داشتند. در ایران معاصر حدود 150 سلسله و انشعاب صوفیه گزارش شده است که از این تعداد چهل مورد آنها فعال هستند و در شهرهای مختلف، دارای پایگاه (خانقاه رسمی یا خانگی) بوده و به عضوگیری و اشاعۀ افکار خود می‌پردازد.

ازآنجاکه فرقه‌های صوفیه گاه حضور و ظهوری پررنگ در اجتماع مسلمانان داشته‌اند، بدعت‌ها و آسیب‌های آنها نیز همۀ حوزه‌های مختلف فردی، اجتماعی، دینی، سیاسی و ... را هدف قرار می‌دهد و دقیقاً به همین دلیل منتقدان تصوف نیز در طول تاریخ محدود به یک طیف خاص نبوده و جریان‌های مختلفی با پیشینه‌های فکری متفاوت هر کدام از منظرگاه خود این فرقه را هدف نقادی قرار داده‌اند. عالمان و فقیهان دینی بر رفتارها و گفتارهای خلاف شرع صوفیه مانند شاهدبازی، شطحیات، سماع، خانقاه‌نشینی، ریاضت‌های شاقه و ترک فرایض و استخفاف رسوم دینی مثل حج و ... انگشت نهاده و اعتقادات صوفیه در زمینۀ حلول و اتحاد و ولایت و اقطاب، نبوت و مهدویت نوعیه و ... را به دلیل مخالفت با نصوص دینی و اصول مسلم عقلی نقد می‌کردند.

اگرچه ردیه‌نویسی بر تصوف در قرن چهارده و پانزدهم نیز جسته‌وگریخته ادامه پیدا کرده است، در زمان کنونی فعالیت‌های انتقادی و بازدارندۀ فرهنگی، با گسترۀ نفوذ کمی و کیفی تصوف و میزان فعالیت‌های ترویجی و تبلیغی آنها تناسب ندارد. در چنین فضا و احوالاتی که جامعه علمی شاهد صرفاً فضایی یک‌طرفه در حمایت از میراث و تعالیم تصوف و مدح و ثنای مشاهیر صوفیه بود، برپایی همایشی ملی در راستای بازخوانی انتقادی این جریان کلید خورد تا فضای تک‌ساحتی موجود را به سمت اعتدال پیش برد و فرصت شنیدن و شنواندن صداهای دیگر محققان و نویسندگان را مهیا کند و تلاشی گرچه اندک، برای پرکردن این خلأ فکری در جامعۀ ایران صورت داده شود.

نخستین همایش تصوف‌شناسی با عنوان «تصوف؛ شاخه‌ها و نقدها» به دنبال فراخوان اندیشه‌وران دردشناسی بود که صبورانه و مخلصانه در این راه گام نهند و با تولید ادبیات علمی در این خصوص، راه روشنی فراروی جامعۀ اسلامی ایران و به‌ویژه نسل جوان قرار دهند. از میان مقالات متعددی که به دبیرخانۀ همایش ارسال شده است، حدود پنجاه مقاله در این دو جلد انتشار یافته‌اند که به موضوعاتی چون عقل و شهود در تصوف؛ تصوف و قرآن و حدیث؛ شریعت و شریعت‌گریزی در تصوف؛ تقدیس ابلیس؛ اندیشۀ توحیدی و وحدت وجود در تصوف؛ ولایت و مهدویت در تصوف؛ آداب و سلوک صوفیانه؛ مواجهۀ عالمان، روشنفکران و مستشرقان با تصوف؛ تاریخ، شخصیت‌ها و فرق تصوف در ترازوی نقد؛ و نفوذ فرهنگ تصوف پرداخته‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

* جلد اول:

مقدمه

فصل اول: عقل و شهود در تصوف

سخن بی‌واسطۀ خدا با صوفیان/ امداد توران

جایگاه علم و عقل در تصوف/ سیدعلیرضا موسوی

تحقیر عقل، علم و خردستیزی در تصوف/ مهدی نصیری

جایگاه عقل و خردورزی در تصوف/ کوثر ربانی

شطحیات صوفیه در سنجه آیات و روایات (مطالعۀ موردی: شطحیات ابوالحسین مزین و ابوالقاسم نصرآبادی)/ سیده هانیه حسینی

فصل دوم: تصوف و قرآن و حدیث

تصوف در روایات و آثار عالمان پیشین امامیه/ محمدعلی صابری

تأملی بر روایات مدح و ذم صوفیه/ فاطمه کرمی

ولنگاری عرفا و متصوفه در عرصۀ علوم حدیث/ محمدباقر ملکیان

پژوهشی در اعتبار حدیقة الشیعه/ علیرضا دوستی

مفهوم‌شناسی عبودیت در قرآن و مقایسۀ آن با تفسیر صوفیان/ حمید شاه‌بیکی، حسین جهانی‌فرد و علی جهانی‌فرد

ردیابی یک روایت عرفانی در گذر زمان/ محمدعلی صابری

روش تفسیری سلطان‌محمد گنابادی در کتاب بیان السعادة فی مقامات العبادة/ نفیسه نجفی

نگاه صوفیه به احادیث؛ ابهامات و تناقضات/ رضا حسینی‌فر

عدم پایبندی به قواعد بنیادین تفسیر در تبیین آیۀ «وَ قَدْ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلالًا»/ محمود بیات ترک

فصل سوم: شریعت و شریعت‌گریزی در تصوف

مبانی شریعت‌گریزی صوفیه/ حسن یوسفیان

نقد و بررسی نظریۀ شریعت، طریقت، حقیقت در تصوف و مقایسۀ آن با جایگاه شریعت در تشیع/ زهره نجفی

مبانی شریعت‌گریزی در تصوف/ سیدعلیرضا موسوی

فصل چهارم: تقدیس ابلیس

ستایش ابلیس در تصوف/ امیر جوان آراسته و سیدمحمود طاهری

احمد غزالی و شکل‌گیری شیطان‌پرستی در میان یزیدیان جزیره/ رسول رضوی

خوانش مهم‌ترین خاستگاه‌های «تقدیس ابلیس» در تصوف/ سیدحسن شفیعی دارابی

نگاهی به سیمای شیطان در تصوف/ اکرم کشفی

منشأ تطهیر ابلیس در اندیشۀ صوفیانه و نقد آن با ادلۀ امامیه/ شهره شریفی

ابلیس از منظر صوفیه با تأکید بر آثار عطار نیشابوری/ محمدرضا احمدی

فصل پنجم: اندیشۀ توحیدی و وحدت وجود در تصوف

بررسی چهار دلیل مهم از ادلۀ قرآنی وحدت وجود/ محمدعلی صابری

غیرمتناهی‌بودن خداوند متعال و لوازم عقلی آن/ سیدمحسن هندی

مقایسۀ تأثیر اندیشۀ توحیدی در گفتار امام علی (ع) و شطحیات بایزید بسطامی/ شهره شریفی

بررسی امکان دستیابی به معیارهای تمایز میان جهله صوفیه و محققین عرفا با تأکید بر نگرش توحیدی/ سیداحسان وحیدطاری

کژتابی‌های اشعار عرفانی در خصوص نسبت خداوند با موجودات (بررسی موردی: منطق الطیر عطار و گلشن راز شبستری)/ سیدمحمدرضا میرسید

پیوند عقیدتی غلو و تصوف/ عمیدرضا اکبری

* جلد دوم

مقدمه

فصل ششم: ولایت و مهدویت در تصوف

بررسی مسئلۀ مهدویت در باورها و کارکردهای تحریف‌گرایانه اقطاب فرقۀ نعمت‌اللهی گنابادی/ سیدحسین شفیعی دارابی

بررسی مفهوم «ولایت» در عرفان و تصوف/ یحیی عبداللهی

بررسی نقش پیر و ولی در میان صوفیان و عرفا/ سیده سوسن فخرایی

نقد و بررسی اندیشۀ ولایت در عرفان نظری/ محمدمهدی طوبایی

مقام و موقعیت قطب در تصوف با رویکرد مصداقی به سه فرقه نعمت‌اللهیه، نوربخشیه و ذهبیه/ حمید شهسواری شیرازی

مقایسۀ دیدگاه صوفیه و امامیه پیرامون ولایت و خاتم اولیا/ وحید مصطفوی

ولایت، وجه افتراق تشیع و تصوف/ مهدی بیاتی، علی سلیمانی

فصل هفتم: آداب و سلوک صوفیانه

سماع از منظر قرآن و اهل‌بیت/ محمدرضا شاهرودی، سیدمهدی صدرالحفاظی

بررسی جایگاه جامعه‌شناختی ریاضت در حکایت تذکرة الاولیاء و نفحات الانس/ علیرضا عرب‌بافرانی

فصل هشتم: مواجهۀ عالمان، روشنفکران و مستشرقان با تصوف

تأملی انتقادی بر آرای هانری کربن در باب مشابهت تصوف با تشیع؛ مخالفت تشیع با تصوف/ امیرحسین همتی

علل گرایش روشنفکرنمایان جامعه به تصوف/ سیدیحیی یثربی

تصوف در دیدگاه برخی از فقها و دانشمندان شیعه امامیه/ حمیدالله رفیعی زابلی

علامه محمدباقر مجلسی و نقد صوفیه در آینۀ کتاب عین الحیات/ سحر دادخواه

دیدگاه عالمان شیعه عصر صفوی دربارۀ تصوف/ سمیه شهیدی

فصل نهم: تاریخ، شخصیت‌ها و فرق تصوف در ترازوی نقد

جنید بغدادی و رابطۀ او با امامان هم‌عصرش/ حسین عباسی

تحلیل و بررسی فرقۀ ذهبیه/ حمیدالله رفیعی زابلی

نقد و بررسی راهبردهای مشترک در نهضت‌های صوفی ـ شیعی روزگار تیموریان/ فرزاد بیگی

تصوف قلندریه ایران و ریشه‌های غیراسلامی آن/ فرزانه باخدای رودی

نحوه تعامل جریان تصوف با حکومت سلجوقیان/ مسعود بیات و رباب مجلسی

بررسی اقدامات سیاسی و اقتصادی کارگزاران حکومت ایلخانی، در رشد اندیشه‌های صوفیانه/ سیداحمد عقیلی و فاطمه میربلوچ‌زهی زیروکی

تصوف و سیاست در دورۀ قاجار/ احمد رهدار

فصل دهم: نفوذ فرهنگ تصوف

نقدی بر گزینش متون صوفیه در کتب درسی ادبیات فارسی و تأثیر ضمنی آن در ایجاد باورهای فرقه‌ای/ سیدمحمدرضا حسینی، محمدطاهر یعقوبی، سیدحسن قریشی کربن و محمدامین میکائیلی