معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مدیریت، ادارۀ بهینۀ کشور، سازماندهی امور و ایجاد ساختارهای لازم درون یک کشور، به طور سنتی از دغدغه‌های مردم و حکومت است؛ بنابراین مفاهیم اساسی کشورداری از گذشته تا کنون به گونۀ نظری از سوی اندیشمندانی چون ارسطو، افلاطون، هرودوت، ابن‌خلدون، منتسکیو، تورگو و ... ارائه شده است. حکومت‌های کوچک و بزرگ در طی تاریخ نیز گاه نارسا و گاه به شکلی تکاملی اندیشه‌های کشورداری خود را عملیاتی کرده‌اند. آنچه تاریخ و فضای جغرافیایی را می‌سازد، در نتیجۀ اقدامات کارگزاران رسمی سیاسی است که در ساختارها به گونه‌ای مؤثر عمل می‌کنند. دایرۀ فهم آدمی به طور کلی و کارگزاران مؤثر فضاهای جغرافیایی به طور خاص برآمده از فکر عملی آنهاست.

فهم آدمی از آگاهی‌هایی که به عمل تبدیل شده و ذهنیتی که به گونۀ مطلوب در عمل رسوخ کرده را می‌توان در یک دسته از مهم‌ترین منابع تاریخ ایرانی ـ اسلامی دید؛ آثاری که حاصل اندیشۀ سیاسی و ایده‌های نخبگان فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایرانیان و بعدها مسلمانان برای پیاده‌شدن بهتر دستورهای اجرایی حکومت بر روی زمین و بازتاب‌های برآمده از آن بود. این ایده‌ها و فرمان‌ها به گونۀ نظم و نثر از دورۀ ساسانیان تا پایان دورۀ قاجاریه و به‌ویژه در سده‌های چهارم تا ششم قمری با عنوان‌های گوناگونی مانند سیاست‌نامه، اندرزنامه، نصیحت‌الملوک و ... جلوه‌گیری می‌کنند.

با توجه به تأثیر اندرزنامه‌های سیاسی در تاریخ، جغرافیا، سیاست و اجتماعی ایرانی و ترجیح آن نسبت به فلسفی‌اندیشی سیاسی از سوی ایرانیان و مسلمانان و با توجه به ناکافی‌بودن پژوهش‌ها و عدم تقسیم‌بندی و حتی شناخت مجموعۀ این آثار، مطالعه و بررسی آنها اهمیت دارد؛ این آثار می‌توانند در جایگاه الگوهای بومی سیاسی‌اندیشی در حوزۀ کشورداری، ضمن آشنایی با داشته‌های فکری، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی و جغرافیایی، زمینه‌هایی برای ترسیم الگوهایی از توسعه و کشورداری بومی را فراهم سازند؛ چراکه اندرزنامه‌نویسی روشی ادبی دربارۀ کشورداری و حفظ قدرت سیاسی است.

با توجه به اهمیت شناخت زوایای گوناگون اندرزنامه‌های سیاسی ایران، اهداف، ایده‌ها، تفاوت‌ها، شباهت‌ها و سرانجام الگوی بومی برآمده از هنر و اندیشۀ کشورداری ایرانی ـ اسلامی در این کتاب ترسیم شده است. منابع و مآخذ به‌کارفته در این کتاب دربرگیرندۀ دو دسته از آثار است؛ نخست آثار چهار وزیر اندرزنامه‌نویس: تنسر از دورۀ ساسانی و اثر مشهورش «نامۀ تنسر به گشنسب» و در کنار آن «عهد اردشیر» به عنوان مبنای کار است. خواجه نظام‌الملک طوسی دومین وزیر و «سیاست‌نامه» یا «سیر الملوک» و در کنار آن کتاب «دستور الوزرا» مرجع مطالعه هستند. سومین فرد خواجه نصیرالدین طوسی بود که ده اثر از مجموعۀ آثار وی به عنوان مبانی عقیدتی، سیاسی و اندیشه‌ای وی مورد مطالعه قرار گرفته است: «اخلاق ناصری»، «اخلاق محتشمی»، «نصیحت‌نامه»، «رسم و آیین پادشاهان قدیم راجع به مالیات و مصارف آن»، «تجرید الاعتقاد»، «رسالۀ قواعد العقائد»، «انیس الطالبین»، «رسالۀ امامت»، «رسالۀ تولا و تبرا» و «اساس الاقتباس». چهارمین وزیر نیز خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی است که سه اثر «مکتوبات رشیدی»، «جامع التواریخ» و «وقف‌نامۀ ربع رشیدی» از وی مطالعه شده است. بخش دوم نیز دربرگیرندۀ دیگر منابع تاریخی مهم و مرتبط و کتاب‌ها و مقاله‌های علمی، سیاسی، جغرافیایی، تاریخی و ایران‌شناسی پژوهشگران داخلی و خارجی امروزین است.

برای بررسی بهتر ایده‌ها و اهداف کشورداری و اندرزنامه‌های سیاسی ایران، مطالب در شش بعد حیاتی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و جغرافیایی قرار گرفته است. نکتۀ اساسی آنکه تشابهات میان آثار فوق بیشتر از تفاوت‌های میان آنهاست. تفاوت‌های میان اندرزنامه‌ها تنها در جزئیات، اولویت‌ها و در کیفیت و کمیت ارائه‌شده قابل ردیابی است. هدف غایی این آثار، برقراری نظم و ثبات منطقی است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: کلیات

فصل دوم: نظریه‌های کشورداری و ارائۀ الگو

فصل سوم: تحلیلی بر اندرز و اندرزنامه‌های سیاسی

فصل چهارم: سیر تکوین و گونه‌بندی اندرزنامه‌های سیاسی در ایران و جهان

فصل پنجم: تنسر و اندیشۀ بهبودبخشیدن به کشور

فصل ششم: ترتیب ملک و قواعد سیاست از خواجه نظام‌الملک طوسی

فصل هفتم: خواجه نصیرالدین طوسی و تدبیر حفظ دولت

فصل هشتم: ملک‌داری و شهریاری در نظر رشیدالدین فضل‌الله همدانی

نتیجه‌گیری

کتاب‌نامه