معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

درست است که آراء خانقاهی و عرفانی دوره‌های متأخر به عللی گونه‌گون از جلوه‌های انگیزنده و موج‌های جوشان خانقاه‌ها و خانقاهیان پیش از مغول و حتی تا هشتصد هجری تهی و بی‌بهره می‌نماید؛ ولی قدر مسلم این است که آرای خانقاهی خراسان و به طور عموم عرفان اسلامی به‌ویژه تا سال هشتصد هجری، بلکه با رمقی کمتر تا واپسین سال‌های سدۀ نهم هجری، عموماً در حیات معنوی و مادی شرق و غرب جهان اسلام و به‌ویژه در جهان‌بینی و شناخت شرق اسلام، چونان ایران و شبه قارۀ هند و پاکستان و آسیای صغیر سهمی چشمگیر و انکارناپذیر داشته است.

این کتاب مجموعه‌‌ای ا‌ست شامل پنج متن ناشناخته و کمتر‌شناخته در ادبیات خانقاهی و صوفیانه، اعم از نظم و نثر و مجموعه غزلی در اسلوب شهرآشوب؛ تحفه‌ای حاوی نکات اجتماعی و تاریخی و جغرافیایی و ادبی و لغوی فراوان و رهگشا از باب توضیح پاره‌هایی بعضا یکسره مفقود و بعضا تا حدی به حدس و گمان معلوم، اما گویی مدفون در دفینه‌ای سربه‌‌مهر، خاصه درباره سنت عرفانی/ خانقاهی خراسان و سلاسل صوفیان، و نیز به سبب درج رساله بدیع «صنایع ‌البدایع» سیفی بخاری، حاوی سندی در سنت ادبی شهرآشوب‌نویسی.

نخستین رسالۀ این مجموعه، نگاشته‌ای است ناشناخته و گمنام که در آن از سیرت، چگونگی سیروسلوک، برخی از اقوال همه‌پسند و پاره‌ای از آثار منظوم، چند نامه و مکتوب، احوال خاندان، مریدان و خلیفگان و وصایای شیخ ضیاءالدین ابوبکر فرزند ابوالعلاء حاتمی جوینی یاد شده یا نقل شده است.

دومین رسالۀ این مجموعه، رساله‌ای است در زمینۀ خلوت، ذکر، انواع آن و چگونگی تأثیر آنها و تجلی، انواع تجلیات در اطوار سبعه قلب، از جبرئیل خرم‌آبادی که خود را در دیباچۀ نگاشته‌اش مرید شیخ نورالدین عبدالرحمن کسرقی اسفراینی معرفی کرده است. عبدالرحمن اسفراینی تلقین ذکر از شیخ احمد جورپانی گرفته و شیخ احمد دست ارادت به دامن شیخ علی لالا داشته و او در سلک مریدان شیخ نجم‌الدین کبری بوده است. این رسالۀ کوتاه به لحاظ تبیین آرای عرفانی شیخ نورالدین عبدالرحمن اسفراینی و همچنین شناخت اندیشه‌های عرفانی شیخ علاءالدولۀ سمنانی سزاوار تأمل است. همچنین این رساله به اعتبار اادبیات منظوم خانقاهی نیز متضمن فایده‌ است؛ به طوری که در جای‌جای آن به چند رباعی، غزل و مثنوی عرفانی استناد شده که دست‌کم یک رباعی از احمد غزالی و یک رباعی از نجم‌الدین کبری از فواید خاص این رساله است.

سومین رسالۀ این مجموعه رباعیاتی از خواجه ابوالوفا خوارزمی مشهور به «پیر فرشته» است. هرچند در تذکره‌های نزدیک به روزگار ابوالوفا و نیز در بخش رجال تاریخ‌های عمومی سده‌های نهم و دهم هجری از او یاد شده است؛ ولی از سرگذشت و جزئیات سیروسلوک و ارشاد او آگاهی در دست نیست. از جمله آثاری که از لابلای نگارش‌های مرید پیر فرشته به دست می‌آید، رباعیاتی است که در بسیاری از موارد حسین خوارزمی آنها را با ذکر نام قایل آنها در شرح مثنوی و شرح فصوص خود نقل کرده است. از مفاهیم رباعیات او به‌روشنی برمی‌آید که او با آرای عین‌القضات همدانی آشنا بوده و هم به مولوی و عقایدش علاقه داشت و به کنه و غور آرای دقیق عرفانی ـ فلسفی ابن‌عربی رسیده بوده است. به‌درستی مشخص نیست مجموعۀ رباعیات او چه تعداد است؛ اما آنچه محقق می‌نماید این است که یکی از فراهم‌آورندگان جنگ اشعاری عرفانی در سدۀ دهم یا یازدهم هجری، بر مبنای مجموعه‌ای کهن‌تر 246 رباعی او را به نام رباعیات خواجه ابوالوفا در جنگش گنجانیده است. این جنگ به شمارۀ 306 در کتابخانۀ ملی ملک نگه‌داری می‌شود و نسخۀ اساسا در تصحیح این رساله است.

چهارمین رسالۀ این مجموعه اثری است منظوم که از منظومۀ آن برمی‌آید سراینده به مبادی و آرای خانقاهی آشنایی داشته است؛ ولی از ارتباط او با شاه وقت چیزی به دست نمی‌آید. قایل خود را حکیمی تخلص کرده و گفته است که: این لقب را شاه وقت بر من گذارده است. این رساله با عنوان «رموز العاشقین» متضمن 351 بیت است.

یکی از مباحث در علوم قرآن که مطمح نظر دانشیان بوده، شناخت مفاهیم قرآن و مدارج و مراتب آن است؛ پنجمین رسالۀ این کتاب شرحی است که به طور قطع در نیمۀ آخر سدۀ هفتم یا اوایل نیمۀ اول سدۀ هشتم با زبانی شیوا و استوار پرداخته شده است.

سیفی بخارایی از شاعران مشهور سدۀ نهم هجری است که در بخارا زاده شد و در روزگار سلطان حسین‌میرزا از بخارا به هرات رفت و در دستگاه وی و نیز زیر سایۀ وزیر دانش‌پرورش امیر علیشیر نوایی به سر می‌برد. از او آثاری برجای‌مانده است که از جمله «صنایع البدایع» می‌باشد. این رساله که ششمین رسالۀ کتاب حاضر است، مشتمل بر اشعاری است در وصف اهل حرف و پیشه‌وران. نیز میان شهر‌آشوب‌های منظومی که از قرن‌های نهم و دهم در دست است، شهرآشوب سیفی مشهورترین و نیز بهترین آنهاست. شهرانگیز سیفی در قالب غزل است و دارای 124 غزل که شاعر طی غزلی پنج‌بیتی به وصف یکی از ارباب حرف و ابزار و آداب آنان می‌پردازد و با توجه به وسایل و اسباب شاعرانه موضوع مدنظرش را بسیار زیبا و دلنشین بیان می‌کند.

نجیب مایل هروی، مصصح و گرد‌آورنده این متون، رساله‌های شش‌گانه مندرج در کتاب را ضمن مقدمه‌ای کلی به‌اجمال از حیث نسخه‌‌پژوهی شناسانده، اما به این بسنده نکرده و هر متن را ذیل مقدمه‌ای جداگانه به‌تفصیل و به دیده تحقیق و نقد بررسی کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

نکته‌هایی دربارۀ این مجموعه

1. مناقب حاتمی جوینی

2. تحفة الفقیر

3. رباعیات خواجه ابوالوفا خوارزمی

4. رموز العاشقین

5. عروس حضرت قرآن

6. صنایع البدایع سیفی بخارایی

7. فهرست‌های راهنما