معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فرهنگ هر قوم و ملتی ترکیبی از اعتقادات، باورها، اسطوره‌ها، آیین‌ها، مراسم و به طور کلی شیوه و الگوی زندگی است که در طول تاریخ توسط پیشینیان و اجداد انسان‌ها ساخته و پرداخته شده و طی فرایند جامعه‌پذیری از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و موجب تداوم و حفظ الگوهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه می‌گردد؛ هرچند ممکن است الگوهایی که میراث گذشتگان است، در گردش روزگار دچار دگرگونی و تغییر شده و مورد بازنگری نسل‌های بعدی قرار گیرند.

این کتاب دربرگیرندۀ گفتارهایی است در مبانی نظری فرهنگ عامه، اسطوره‌ها، افسانه‌ها، داستان‌های عامیانه، آداب و رسوم، اعتقادات و باورهای عامیانه و گفتارهای عامیانۀ مربوط به خلیج فارس که با روش استنادی و کتابخانه‌ای و با تکیه بر متون و مقالات به بررسی این مهم می‌پردازد و بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی، منابع دست‌اول نوشتاری و همچنین پژوهش‌های جدید و نیز مصاحبه با تعدادی از افراد بومی و آشنا به فرهنگ عامۀ این مناطق، تدوین شده است.

فرهنگ عامه اصطلاحی کلی است برای جنبه‌هایی از فرهنگ بشری که از طریق شفاهی، مشاهده، تجربه و تقلید به زندگی مردم منتقل می‌شود. مردم معمولاً در ساختار فرهنگی سهیم هستند که شناخت آن از طریق زبان رایج، انواع پیشه‌ها، پیوستگی نژادها، دوره‌های تاریخی یا سنتی معین یا محیط جغرافیایی میسر می‌شود. در گفتار نخست کتاب درآمدی بر فرهنگ عامه آورده شده است.

قصه‌های عامیانه و داستان‌های شفاهی توسط مردم عادی هر جامعه‌ای بازگو می‌شدند و بازتابی از فرهنگ، آداب و رسوم، سنت‌های آن منطقه و نوع نگاه آنها به زندگی محسوب می‌گردیده‌اند. کرانه‌های شمالی و جنوبی و سواحل و جزایر خلیج فارس به دلیل قرارداشتن در موقعیت جغرافیایی ویژه و ارتباط و تجارت با ملل گوناگون، از دیرباز دارای ادبیات شفاهی پرباری بوده‌اند و قصه‌های عامیانه و داستان‌های کوتاه و بلندی میان ساکنین مجاورنشین خلیج فارس وجود داشته و به صورت شفاهی و سینه‌به‌سینه نقل شده‌اند. این داستان‌ها را با گویش محلی و منطقه‌ای «چی‌چی‌کای بپ گپو و مم گپو» می‌نامند. در گفتار دوم برخی از این داستان‌ها آورده شده است.

برای مردمان باستان به‌ویژه ساحل‌نشینان خلیج فارس دریا همواره پهنه‌ای پررمزوراز بوده است که با جانوران افسانه‌ای اسطوره‌ای و داستان‌های حیرت‌انگیز گره خورده است. داستان‌های دل‌انگیز «سندباد بحری» دریانورد پرآوازۀ ایرانی اهل بندر سیراف و مخترع سکان، نقطۀ اوج چنین قصه‌پردازی‌هاست که بیشتر آنها درون‌مایه‌ای از واقعیت در خود نهفته دارند. در گفتار سوم به برخی از افسانه‌ها، اسطوره‌ها و موجودات وهمی میان مردمان خلیج فارس اشاره شده است.

مردمان خلیج فارس مانند سایر مناطق جهان پایبند برخی از آیین‌ها، مناسک، آداب و رسوم خاص خود هستند که نسل‌به‌نسل و سینه‌به‌سینه این عقاید منتقل شده است و به آنها عمل می‌کنند. در گفتار چهارم به بررسی بخشی از آیین‌ها و مراسماتی پرداخته شده است که ویژۀ این مناطق هستند و در نقطۀ دیگری از ایران و جهان حداقل بدین شکل و کیفیت انجام نمی‌شوند. گفتار پنجم کتاب اختصاص به بررسی برخی از اعتقادات و باورهای عامیانه از جمله خرافات میان مردمان خلیج فارس دارد.

اشعار عامیانه معرف روحیات و افکار تودۀ مردم، دارای آهنگی خاص و برخاسته از نیازهای طبیعی روزمرۀ آنها هستند. از طریق این اشعار می‌توان به احساسات درونی و انتقادات مذهبی، ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی گویندگان آنها پی برد. در گفتار ششم به بررسی شروه‌ها، لالایی‌ها، اشعار و ترانه‌های عامیانه مردمان خلیج فارس پرداخته شده است.

در گفتار هفتم برخی از ضرب‌المثل‌ها و زبانزدهای منطقۀ خلیج فارس گردآوری شده است. گفتار هشتم اختصاص به آوردن نمونه‌هایی از کشکول چیستان‌ها و لغزهای ساکنان نواحی خلیج فارس دارد. در گفتار پایانی نیز به نمونه‌هایی از لطیفه‌های مجاورنشینان خلیج فارس اشاره شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

گفتار اول: درآمدی بر فرهنگ عامه

گفتار دوم: داستان‌های عامیانه

گفتار سوم: افسانه‌ها، اسطوره‌ها و موجودات وهمی

گفتار چهارم: آیین‌ها، آداب و مناسک

گفتار پنجم: اعتقادات و باورهای عامیانه

گفتار ششم: شروه، لالایی، اشعار و ترانه‌های عامیانه

گفتار هفتم: ضرب‌المثل‌ها و زبانزدها

گفتار هشتم: چیستان‌ها

گفتار نهم: لطیفه‌ها و بذله‌گویی‌ها

گزیدۀ منابع

سخن آخر