معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«دانشنامۀ زبان و ادب فارسی» کتاب گران‌سنگی است که در فرهنگستان زبان و ادب فارسی با مدیریت و نظارت استاد فقید شادروان اسماعیل سعادت به انجام رسید و انتشار یافت. پس از انتشار این مجموعه، تصمیم گرفته شد کتاب‌هایی مختصرتر دربرگیرندۀ مقالاتی که در یک موضوع و مضمون در دانشنامه درج شده است، فراهم آید تا پژوهشگران بتوانند به آنچه می‌خواهند آسان‌تر و ارزان‌تر دست یابند. این کتاب دربرگیرندۀ مقالات مربوط به فرهنگ‌ها و لغت‌نامه‌هاست که در آن افزون بر نوشتاری دربارۀ فرهنگ‌نویسی در ایران، 51 نوشتار دیگر در معرفی فرهنگ‌های فارسی به فارسی، عربی به فارسی، فارسی به عربی، فارسی به ترکی، ترکی به فارسی، کردی به فارسی و دو مقاله دربارۀ فرهنگ‌های عربی به عربی است و دو مقاله هم در معرفی فرهنگ پهلوی و فرهنگ واژه‌های اوستا به پهلوی.

بیشتر مقالات این کتاب دربارۀ فرهنگ‌های فارسی به فارسی (شامل 29 مقاله) و دیگری دربارۀ فرهنگ‌های عربی به فارسی (شامل ده مقاله) است. نزدیک به نیمی از فرهنگ‌های فارسی به فارسی در هند چاپ شده است.

در مقالۀ کلی «فرهنگ‌نویسی در ایران» که مجموعه با آن آغاز شده است، به فرهنگی از قطران تبریزی اشاره شده که گویا کهن‌ترین فرهنگی است که نام آن به دست ما رسیده است؛ اما در دست نیست؛ اما شواهدی نشان می‌دهد قبل از قطران فرهنگ لغتی فارسی به قلم ابوعبدالله قواس از شعرا و دانشمندان اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم تألیف شده بود. مؤلف سپس از سومین، چهارمین و پنجمین فرهنگ‌هایی که در ایران نوشته شده است، نام می‌برد: لغت فرس، سخن‌نامۀ نظامی و مجموعة الفرس.

معرفی فرهنگ‌ها در این مجموعه به ترتیب الفبا صورت گرفته است. ابتدا «آصف اللغات» فرهنگ فارسی به فارسی تألیف شمس‌العلماخان نایطی جنگ معرفی شده که در هفده مجلد تدوین شده، ولی ناتمام مانده است. فرهنگ فارسی به فارسی دیگری به نام «آنندراج» تألیف محمد پادشاه معرفی شده که در اواخر قرن نوزدهم میلادی در هندوستان فراهم آمده است. فرهنگ دیگر از این نوع «انجمن‌آرای ناصری» اثر رضاقلی‌خان هدایت است که تألیف آن در حدود سال 1288 قمری به پایان رسیده است. این فرهنگ بیشترین استفاده را از «فرهنگ جهانگیری» کرده است و به همین دلیل آن را تنظیم جدیدی از این فرهنگ دانسته‌اند. فرهنگ فارسی به فارسی بعد «بحر الفضائل» تألیف افضل‌الدین بدر خزانه‌ای بکری از فاضلان قرن هشتم است. دو فرهنگ بعدی «برهان جامع» و «برهان قاطع» است؛ اولی تألیف مهدی‌قلی تبریزی معروف به ملاباشی از ادبای آذربایجان در قرن سیزدهم است و دومی تألیف خلف تبریزی در سال 1062 قمری.

«بهار عجم» تألیف تیک‌چند دهلوی متخلص به بهار ادیب هندی قرن دوازدهم، «چراغ هدایت» که شامل لغاتی است که شاعران پس از جامی در آثار خود به کار برده‌اند و به سبب اصطلاحات نظامی و اداری دوران بابری نیز اهمیت دارد، «دستور الافاضل» تألیف حاجب خیرات در سال 743 قمری، از دیگر فرهنگ‌های فارسی به فارسی‌اند.

«زفان گویا و جهان پویا»، «سراج اللغة»، «سرمۀ سلیمانی»، «شرف‌نامۀ منیری»، «صحاح الفرس» و «غیاث اللغات» نیز که به تریب الفبایی در این مجموعه در پی یکدیگر آمده‌اند، همه فرهنگ‌های فارسی به فارسی‌اند. از دیگر فرهنگ‌های فارسی به فارسی که همه با عنوان «فرهنگ» آمده‌اند، به ترتیب الفبا عبارت‌اند از: فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی، فرهنگ قواس، فرهنگ معین، فرهنگ نظام، فرهنگ نفیسی، فرهنگ وفایی.

از دیگر فرهنگ‌های فارسی به فارسی این مجموعه باید نام برد از «کشف اللغات و الاصطلاحات»، «لغت فرس» و «لغت‌نامۀ دهخدا» که نخستین فرهنگ دایرةالمعارف‌گونه است، «مجمع الفرس»، «مدار الافاضل»، «معیار جمالی» و «هفت قلزم» که در هند تألیف شده است.

فرهنگ‌های عربی به فارسی در این مجموعه عبارت‌اند از: البلغة، تاج المصادر، دستور اللغة، السامی فی الاسامی، کنز اللغات، لسان التنزیل، مقدمة الادب، منتهی الارب، نصاب الصبیان.

از فرهنگ‌های فارسی به ترکیب سه فرهنگ به نام‌های «بحر الغرائب»، «دقایق الحقائق» و «فرهنگ شعوری» در این مجموعه معرفی شده است. دو لغت‌نامه، یکی ترکی به فارسی به نام «لغت‌نامۀ ترکیب به فارسی» تألیف ایمانی هروی و دیگری کردی به فارسی نیز به نام «بدایع اللغة» در این مجموعه معرفی شده است. نیز یک لغت‌نامۀ عربی به عربی اثر محمد مرتضی زبیدی به نام «تاج العروس» که شرحی است بر «لغت‌نامۀ قاموس» فیروزآبادی به این مجموعه افزوده شده است. همچنین «فرهنگ اویم» که فرهنگ واژه‌های اوستا به پهلوی است و تألیف آن احتمالاً به زمانی در حدود اواخر دورۀ ساسانی باز می‌گردد و «فرهنگ پهلوی» که فرهنگ کوچکی و احتمالاً مربوط به دورۀ ساسانی است، در این کتاب آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

نگاهی اجمالی به این مجموعه

فرهنگ‌نویسی در ایران

آصف‌اللغات

آنندراج، فرهنگ

انجمن‌آرای ناصری

بحر الجواهر

بحر الغرایب

بحر الفضائل فی منافع الافاضل

بدایع اللغة

برهان جامع

برهان قاطع

البلغة

بهار عجم

تاج العروس

تاج المصادر

تراجم الاعاجم

چراغ هدایت

خلاصة اللغات

الدرر فی الترجمان

دستور الافاضل

دستور اللغة

دقائق الحقائق

دیباج الاسماء

زفان گویا و جهان پویا

السامی فی الاسامی

سراج اللغة

سرمۀ سلیمانی

شرف‌نامۀ منیری

صحاح الفرس

عجایب اللغة

غیاث اللغات

فرهنگ اویم

فرهنگ پهلوی

فرهنگ جهانگیری

فرهنگ رشیدی

فرهنگ شعوری

فرهنگ علی‌صفی

فرهنگ قوّاس

فرهنگ معین

فرهنگ نظام

فرهنگ نفیسی

فرهنگ وفایی

کتاب العین

کشف اللغات والاصطلاحات

کنز اللغات

لسان التنزیل

لسان العرب

لغت فرس

لغت‌نامۀ دهخدا

مجمع الفرس

مدار الافاضل

مصطلحات الشعراء

معیار جمالی و مفتاح ابواسحاقی

مقدمة الادب

ملخص اللغات

مؤید الفضلاء

منتخب اللغات شاهجهانی

منتهی الارب فی لغة العرب

مهذب الاسماء

نصاب الصبیان

هفت قلزم

نمایه‌ها