معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ابونصر محمد فارابی یکی از شخصیت‌های برجستۀ فلسفی (زادۀ 259 قمری/ 872 میلادی و درگذشتۀ 339 قمری/ 950 میلادی در دمشق) است که دورۀ حیات وی در ولایات خراسان و عراق ثبت شده است. افزون بر شهرت لازم در سنت‌های فلسفی اسلامی و ایرانی و یهودی و مسیحی در ادوار گذشته، وی مورد توجه دنیای معاصر نیز هست. او فیلسوفی جامع و ذوفنون بود و به رابطۀ حکمت نظری و عملی و بازخوانی میراث فلسفی یونان، خاصه افلاطون و ارسطو، میراث فلسفی مصر، خاصه افلوطین و میراث حکمای ایرانی که عمدتاً در اختیار مغان زرتشتی بود، توجهی ویژه داشت.

مجموع مباحث وی در فلسفۀ سیاسی، متأثر از دغدغه‌های سیاسی زمانه، وی را به‌مثابه نخستین نظریه‌پرداز فلسفۀ سیاسی در هیئت یک نظام فکری منسجم فلسفی در جهان اسلام معرفی کرده است. تألیف «رسالۀ موسیقی کبیر» نیز وی را در مقام فیلسوف هنری صاحب رأی معرفی کرده است که توانست سنتی قدرتمند را از فراموشی نجات و آن را بسط دهد. با این همه، بیشترین شهرت فارابی ناشی از تلاش او برای عرضۀ تعریفی از فلسفه و تبیین جایگاه فیلسوف در گستره‌ای وجودشناسانه است؛ تلاشی که او را تا حد مؤسس فلسفۀ اسلامی و «معلم ثانی» ارتقا داده است.

در این کتاب با هدف ترسیم چهره‌های تا حد امکان نزدیک به واقع از حیات و احوال و افعال فارابی در طول زندگی و تأثیری که بر فیلسوفان پس از خود در جهان اسلام و جهان یهود و مسیحیت نهاده است، تلاش شده با رویکردی تاریخی و تحلیلی و قراردادن شخصیت فارابی در متن تحولات زمانه و واکنش‌هایی که وی نسبت به آن اتفاقات روا داشته و بر اساس آنها گاهی به تألیفاتی دست زده و افکار و آرائی را بیان داشته است، از منابع دست‌اول چندگانه‌ای که دربارۀ وی سخن گفته‌اند، زندگی‌نامۀ وی به دست داده شود. در انجام این کار به نقش تحولات تاریخی و جغرافیایی و فرهنگی ادوار پسین در شرح‌احوال‌های مکتوب‌شده نیز توجه شده است؛ اینکه صاحبان تألیفات مذکور در نقل احوال فارابی در سده‌های بعد از حیات وی، چه مقاصدی را مدنظر داشته و اکنون در مواجهه با تفاوت تقریرها چه باید کرد.

پیش از آن به نقش فارابی بیرون از تمدن اسلامی و در دوران معاصر نیز اشاره شده است؛ موضوعی که تتبع در باب نقش فارابی در تأسیس و گسترش دانشگاه‌های اولیۀ قرون سیزده تا پانزده اروپایی، به‌ویژه دانشگاه پاریس، نقشی که فلسفۀ مشاء اسلامی ـ یونانی در جدال و گفتگو با جریان‌های کلامی و صوفیانۀ مسیحی و یهودی داشته است، می‌تواند در پژوهش‌هایی مستقل دنبال شود.

زندگی فارابی ورای تولد و حیات و مرگ او، با قلمرو سیاست و اجتماع و فرهنگ پیوندی بنیادی دارد. این نکتۀ مهم بنیاد روشی است که در این کتاب اتخاذ شده است. نویسنده با اتخاذ روش تاریخی و تحلیلی، همواره تلاش دارد زندگی و شخصیت فارابی و اندیشه‌های او را در متن تحولات تاریخی زمانه‌اش بیان دارد. مطالعه در زوایای تاریک و آشکار زمانۀ فارابی راهی برای نیل به شناخت درست‌تر اندیشه‌های آن حکیم است؛ بنابراین نخستین مطلبی که به آن پرداخته شده، وجوه سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عصر فارابی است. پس از آن منابع سرگذشت فارابی معرفی می‌شوند و از میان آنها، منابعی که می‌توانند چهره‌ای معقول و نزدیک به واقع از فارابی به دست دهند، انتخاب و گفته‌ها و اقوال آنها بیان شده است. بر اساس همین منابع، زندگی فارابی شامل تولد، سفر و مرگ وی در بخشی دیگر تقریر شده است. نسب فارابی در گسترۀ فرهنگ ایرانی و فارسی و همچنین قصص و افسانه‌هایی که دربارۀ او نقل شده، در دو بخش مجزا آورده شده است. پس از آن ابداعات فارابی و تأثیر فارابی بر دیگران در دو قلمرو اسلامی و غیراسلامی (جهان یهود و مسیحیت) نیز در بخش‌هایی مستقل آورده شده است. در ادامه شاگردان فارابی و آثار او ذیل دسته‌های شناخته‌شده و مقبول معرفی شده و درنهایت فارابی در دنیای معاصر مورد بحث قرار گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچۀ مؤسسه

مقدمه

فارابی احیاگر حکمت

اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر فارابی

اوضاع فرهنگی و علمی عصر فارابی

منابع سرگذشت فارابی

زندگی (تولد، سفر و مرگ)

نسب فارابی

مذهب فارابی

قصص و افسانه‌ها

ابداعات فارابی

تأثیر فارابی بر دیگران

آثار فارابی

فارابی و دنیای معاصر

منابع

نمایه