معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تأثیرگذاری مباحث و احکام فقهی در زندگی اجتماعی و شخصی مردم، امری آشکار است چه آنکه فقه عبارت است از علم به احكام شرعى فرعى از ادلّه تفصيلى آنها و این احکام شرعی مجموعه قوانین و مقرارتی است که برای اصلاح امور معاش و معاد مردم و جامعه وضع شده است. یکی از مباحثی که تقریباً از اوایل قرن یازدهم در مجامع فقهی شیعه و سنی رایج شد، به یدا شدن گیاهی به نام تنباکو برمی‌گشت که قبل از آن نبود. استفاده از تنباکو مباحث مختلفی را ایجاد کرد که تا مدت‌ها محافل و مدارس فقهی به آن می‌پرداختند.

پس از دوره صفویه و با روی کارآمدن قاجاریه، هم‌زمان با ترویج سراسری تنباکو و قلیان، این بحث شدت بیشتری پیدا کرد و رساله‌های مختلفی درباره حلیت یا عدم حلیت و مفطر بودن یا نبودن آن نوشته شد. در این بین یک فتوا و گویا عمل به آن از یک فقیه محلی در مازندران باعث حرف و حدیث‌هایی شد. میرزا محمدتقی نوری مازندرانی (والد محدث نوری) قائل به عدم مفطریت دخان بود و به گفته صاحب «قصص العلما» ظهر ماه رمضان علانیه بر روی منبر قلیان می‌کشید. با اینکه قائلین به عدم مفطریت دخان در آن زمان و پیش از آن، افراد برجسته‌ای بودند؛ ولی طبق سیره علما احتیاط می‌کردند. میرزا محمدتقی با این عمل باعث شد فقیه برجسته این عصر، یعنی حجت‌الاسلام سید محمدباقر شفتی موضع سختی بگیرد و موجب دردسر برای وی شود. پس از این ماجرا، وی در دفاع از خود و رد اشکالات وارده، رساله‌ای نوشت با نام «کشف الاوهام» و جواب ایرادات و اشکالات را داد و ضمناً دیدگاه خود را شرح داد. البته وی در این رساله ضمن مباحث فقهی، به آنچه بر او رفته از سختی‌ها، مشکلات و سرزنش‌ها پرداخته و بخش زیادی از رساله او به گلایه از اوضاع اجتماعی و ... گذشته است. این رساله جذاب، سرنوشت یک بحث فقهی و تأثیر آن را در جامعه بیان می‌کند.

محمدتقی بن علی‌محمد نوری مازندرانی یازدهم شوال سال 1201 ق در روستای یالو زاده شد. به علت تعلق یالو به شهر نور فعلی، وی و خاندانش به نور منتسب شده و لقب نوری به آنها تعلق گرفت. نور و یالو، سکونت‌گاه دیرینه و سنتی او و اجدادش بوده است. از دوران کودکی وی اطلاع خاصی در دست نیست. ولی به علت اشتیاق طلب علم، به مجالس علم و دانش می‌رفته است. محمدتقی پس از مدتی و احتمالاً تحصیل مقدمات، به اصفهان رفته و در حوزه پررونق آن زمان اصفهان به تحصیل علم پرداخته است. طبق گزارش فرزندش، ملا علی نوری و حاج محمدابراهیم کلباسی از اساتید او بوده‌‌اند. همچنین اشاره شده که سید شفتی استاد او بوده است. از دیگر اساتید وی در اصفهان اطلاع خاصی نداریم؛ ولی می‌دانیم که در دهه دوم و سوم قرن سیزدهم، اساتید برجسته‌ای در اصفهان به حوزه علمیه آنجا رونق بخشیده بودند و حوزه اصفهان، هنوز مؤثرترین حوزه علمیه داخل ایران بود.

وی پس از مدتی تحصیل در اصفهان، رهسپار عتبات عالیات می‌شود و در محضر علمای آنجا تحصیل علم را ادامه می‌دهد. از اساتید او در عتبات، فقط صاحب «ریاض» و فرزندش سیدمحمد مجاهد را نام برده‌اند و از بقیه اساتید او اطلاع خاصی در دست نیست.

میرزا محمدتقی پس از مدتی و در سی‌سالگی به موطن خود برگشته و به تبلیغ دین و تحقیق و تألیف مشغول شده است. محدث نوری وفات پدرش را در ربیع الاول 1263 ق ذکر کرده است.

میرزا محمدتقی نوری مازندرانی پس از دوران تحصیل و بازگشت به مازندران، به تدریس، تحقیق و تألیف پرداخت که آثار باقی‌مانده از او، نشانگر پویایی و تکاپوی علمی اوست. با توجه به قرائن، وی از جمله مجتهدین محلی در زمان خود محسوب می‌شده است. در نسخه‌ای از «زبدة المسائل» در مدرسه قنبرعلی خان تهران، یکی از شاگردان با عنوان «جناب آقای مجتهد الزمانی ميرزا محمد تقي نوری» از وی یاد کرده است.

وقتی میرزا محمدتقی فتوا به عدم مفطریت دخان در روزه ماه مبارک رمضان داد، جنجال زیادی به پا شد. این فتوا و گویا عمل به آن کار نامعهودی بود که واکنش‌هایی را در جامعه برانگیخت؛ زیرا عرف مردم با چنین امری آشنا نبود و بلکه آن را رد می‌کرد. یکی از دلایل فقهایی مثل سید شفتی و دیگران در مفطریت دخان همین بود که سیره متشرعه، فردی را که قلیان می‌کشید، روزه‌دار نمی‌دانستند. با اینکه این قول به عدم مفطریت، در بین برخی از علمای شیعه وجود داشته، ولی در این مورد باعث جنجال شد و وی مجبور شد جواب این انتقادات را در رساله «کشف الاوهام» بدهد.

آنچه در «کشف الاوهام» مطرح شده، به طور خلاصه چنین است:

بحث اول: در بیان پاره‏ای از قواعد و امور که مدخلیّت در فهم حکم این مسئله دارد.

مبحث دویم: در بیان اوهامی که در این مقام نموده‏اند و به آنها تمسّک کرده‏اند در مقام اختلال فتوی به جواز.

وهم اوّل: از آنها وهمی است که جماعتی کرده‏اند و حکم به حرمت را به سبب آن از قطعیّات دانسته‏اند، و آن این است که دود غلیان از مأکولات و کشیدن آن از افراد اکل است؛ بلکه اعتبار در هر یک موجود است.

وهم دویم: این است که کشیدن غلیان از شرب است؛ چه عربان گویند: اشرب النّارجیل ونحو ذلک و اصل در استعمال حقیقت است، پس بایست که این اطلاق، اطلاق حقیقی باشد.

وهم سیم: این است که سیره شیعیان بلکه مسلمانان جاری شده است به ترک کشیدن غلیان در ماه رمضان.

وهم چهارم: این است که دود غلیان از دخان غلیظ است و دخان غلیظ را جماعتی از متأخّرین از مبطلات صوم می‏دانند.

وهم پنجم: تمسّک به قاعده اشتغال است.

وهم ششم: این است که هرگاه کسی غلیان بکشد عرفاً نمی‏گویند که این شخص روزه‏دار است، بلکه می‏گویند: این مرد صائم نیست و سلب صوم از این موضوع می‏کنند و این عمل را روزه نمی‏دانند.

بحث سیم: در بیان ادلّه اصل مطلب است که جواز کشیدن غلیان عمداً در نهار شهر رمضان و عدم بطلان صوم بسبب آن.

آنچه در این کتاب آمده، نشانگر دیدگاهی ریشه‌دار است؛ گو اینکه وی نظر خود را برای مقلدین بیان کرده و سپس در آثار فقهی به صورت معهود مطرح کرده است. با این وجود به نظر می‌رسد کشف الاوهام بر آثار فقهی او مقدم باشد.

عنوان کتاب طبق آنچه مؤلف نوشته فقط «کشف الاوهام» بوده؛ اما در دارالسلام به صورت «كشف الأوهام في حلية الغليان في شهر الصيام‏» و در الذریعه به شکل «كشف الأوهام في حلية شرب الغليان في شهر الصيام‏» آمده است.

از این اثر نسخه‌های زیر شناسایی شده است:

نسخه شماره 1/185 مدرسه آیت الله بروجردی نجف اشرف در 52 برگ، به تاریخ کتابت 1237 ق، این نسخه قدیمی‌ترین نسخه «کشف الاوهام» است و نشان‌دهنده سابقه این دیدگاه نزد مؤلف است؛ نسخه شماره 15043 کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (ع)، تاریخ کتابت سنه 1239 ق؛ نسخه شماره 2/7181 دانشگاه تهران در 71 برگ؛ نسخه شماره 5840 کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی؛ نسخه کتابخانه مامقانی به تاریخ کتابت 1246 ق در نجف اشرف که از سرگذشت آن خبری در دست نیست. از بین این نسخ، نسخه مدرسه آیت‌الله بروجردی به علت رؤیت و تأیید مؤلف و قدمت آن اساس چاپ قرار گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

تاریخچه تنباکو و پیدایش قلیان

آثار اجتماعی، ادبی و سیاسی

رساله‌های نگاشته شده درباره تنباکو و قلیان

شرب تتن از تحریم تا عدم مفطریت: سیری کوتاه تا ابتدای قرن 14

شرح احوال نویسنده

زنده‌ای در بین مردگان

وفات

حدیث دیگران درباره مؤلف

اوضاع اجتماعی و شکایت از روزگار

جایگاه علمی

آثار

فتاوای خاص

کتاب حاضر و ماجراهای آن

نسخه‌شناسی و روش کار

تشکر و اعتذار

تأخیر و انصراف

* متن کشف الاوهام

بحث اول: در بیان پاره‌ای از قواعد و امور که مدخلیت در فهم حکم این مسئله دارد

مبحث دویم: در بیان اوهامی که در این مقام نموده‌اند و به آنها تمسک کرده‌اند

وهم اوّل

وهم دویم

وهم سیم

وهم چهارم

وهم پنجم

وهم ششم

بحث سیم: در بیان ادله اصل مطلب است

اول

دویم

سیم

چهارم

پنجم

* ضمائم

1. سؤال و جواب سید شفتی

2. مقدمه ابرام النقض

3. الخمیله السادسة: في حرمة التتن

4. الخمیلة السابعة

* منابع و مآخذ