معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

«روضة المریدین» به قلم یکی از مشایخ صوفی در قرن پنجم در شهر همدان به نام ابوجعفر محمد بن حسین بن احمد بن ابراهیم بن یزدانیار زاهد سعیدی صوفی قاضی معروف به ابن‌یزدانیار همدانی است. این کتاب همانند کتاب‌هایی چون «اللمع» ابونصر سراج طوسی و «التعرف» ابوبکری بخاری گل‌آبادی و «تهذیب‌الاسرار» ابوسعد خرگوشی نیشابوری و «رسالۀ» ابوالقاسم قشیری است.

ابوجعفر محمد بن حسین بن احمد بن ابراهیم بن یزدانیار زاهد سعیدی صوفی همدانی معروف به قاضی در سال 380 در روستای فورجرد از توابع همدان به دنیا آمد. او احتمالاً تحصیلات اولیه را در فورجرد نزد معلمان محلی آموخت و سپس به همدان رفت و محضر بسیاری از عالمان و محدثان آن روزگار را درک کرد؛ از جمله ابواحمد عبدالرحمان بن محمد بن عبدالغفار بن محمد بن یحیی امام همدانیف ابوبکر محمد بن حسین بن علی همدانی فرّاء، ابوالحسن ابراهیم بن جعفر اسدی همدانی حناط شاهد، ابوالفتح علاء بن حسین زهیری همدانی بزاز، ابوالقاسم عبدالرحمان بن عمر همدانی مؤدب، ابوالحسن محمد بن احمد مؤدب حنبلی، ابونصر حمد بن عمر همدانی محدث و ... . معروف‌ترین شاگرد او کیا ابوشجاع شیرویه بن شهردار بن شیرویه بن فناخسرو بن خسروگان حافظ دیلمی همدانی یکی از محدثان و صوفیان و مورخان نامدار همدان است که بخش قابل توجهی از آگاهی‌های مربوط به وضعیت علم و علما در همدان به او برمی‌گردد.

این کتاب که در اینجا بر اساس چند نسخۀ خطی تصحیح و تحقیق شده است، یکی از دستینه‌های مهم تصوف است و با توجه به عصر تألیف آن، در کنار آثاری چون «رسالۀ» قشیری و «کشف المحجوب» هجوری از منابع تراز اول صوفیه در قرن پنجم به شمار می‌رود. بخشی از مطالب کتاب کاملاً منحصربه‌فرد است و در آثار دیگر دیده نشده است و بخشی نیز روایتی دیگر از حکایت‌ها و سخنان مشایخ متقدم صوفیه ارائه می‌دهد که در جای خود تازگی دارد.

تنها اثر باقی‌مانده از ابن‌یزدانیار همدانی همین کتاب است و در هیچ‌یک از منابعی که از او نام برده‌اندف سخن از این کتاب به میان نیامده است؛ حتی کسی نگفته است او دارای تألیفاتی بوده است. با این وجود در انتساب این کتاب به ابن‌یزدانیار تردید نیست؛ زیرا تقریباً در همۀ نسخه‌های خطی کتاب نام او به عنوان نویسنده ذکر شده است.

گویا ابن‌یزدانیار این کتاب را به شخص خاصی نوشته باشد؛ زیرا هم در آغاز کتاب می‌گوید که یکی از برادران دینی‌اش از او خواسته است این کتار را تألیف کند هم در اواخر کتاب با خطاب «حفظک الله» سفارش‌هایی را برای او مطرح می‌کند.

«روضة المریدین» در مقایسه با کتاب‌های جامع تصوف در سده‌های نخستین مانند «اللمع»، «رسالۀ» قشیری «کشف المحجوب» هجویری کتابی نسبتاً کم‌حجم به شمار می‌رود؛ همچنین بر خلاف این کتاب‌ها با مباحث توحید و کلامی آغاز نشده است، بلکه مستقیم وارد بحث از آداب و رسوم صوفیه شده است. کتاب دارای 44 فصل کوتاه و بلند است. ده باب نخست عمدتاً دربارۀ واژۀ تصوف و آداب و رسوم صوفیه و پوشیدن خرقه است. از باب یازدهم تا شانزدهم و نیز هجدهم به روابط مشایخ و مریدان پرداخته شده است. از این باب‌ها چنین به نظر می‌رسد که آداب و رسوم صوفیه و روابط میان شیخ و مرید برای ابن‌یزدانیار بسیار مهم بوده است.

سماع یکی از مسائل مهم برای ابن‌یزدانیار بوده است؛ به گونه‌ای که هشت باب از کتاب خود را به آن اختصاص داده است (باب نوزدهم تا بیست‌وششم). بعد از بحث سماع، بحث محبت و توکل نیز هر کدام از سه باب تشکیل شده است؛ سایر مطالب از قبیل معرفت، رضا، صبر، صمت، فتوت، سخاوت، شفقت، حسن خلق، مکارم اخلاق، کراهیت سؤال، وصایا و شرایط تصوف هر کدام در یک باب بحث شده است.

روش ابن‌یزدانیار در طرح مباحث بدین‌گونه است که هر باب را معمولاً با ذکر آیه‌ای از قرآن کریم و سپس حدیثی از رسول خدا آغاز می‌کند و گاه خود نیز در کنار آیه و حدیث به تبیین موضوع می‌پردازد. در چند مورد ابتدا اصل یا قاعده‌ای را ذکر کرده است و بعد برای تبیین آن با تعبیر «و تصحیح ذلک» شواهدی از قبیل آیه یا حدیث یا حکایت یا سخنی از صوفیه ارائه داده است.

ابن‌یزدانیار از منابع بسیاری برای تدوین کتاب خود استفاده کرده است؛ ولی صرفاً از سه منبع خود نام برده است: کتاب «المیزان» جنید بغدادی، «منثور الحکم» و کتاب «التوکل یا المتوکلین» ابراهیم خوّاص که متأسفانه هیچ‌کدام از این سه منبع اکنون وجود ندارند و گویا نقل ابن‌یزدانیار تنها قطعۀ باقی‌مانده از این آثار باشد.

از میان یازده نسخۀ شناسایی‌شده برای این کتاب، از هفت نسخه در این تصحیح استفاده شده است: نسخۀ کتابخانۀ ملک به شمارۀ 3989، نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه پرینستون، نسخۀ کتابخانۀ ملی برلین با شمارۀ 3543، نسخۀ کتابخانۀ سلیمانیه در استانبول به شمارۀ 1028، نسخۀ کتابخانۀ یوسف‌آغا در قونیهه، نسخۀ کتابخانۀ منطقه‌ای در قونیه به شمارۀ 3815 و نسخۀ کتابخانۀ فاضل احمد پاشا.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

روضة المریدین

سازوارۀ انتقادی

پیوست (منابع موجود درابرۀ ابن‌یزدانیار)

یادداشت‌ها

معرفی اجمالی اعلام کتاب

نمایه‌ها

فهرست منابع