معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از منابع مهم تحقیقاتی در حوزۀ علوم قرآنی، مصاحف کهنی است که در موزه‌های مختلف به عنوان آثار تاریخی نگهداری می‌شود. بررسی این مصاحف می‌تواند ابعاد جدیدی را در برابر گزارش‌ها و نقل‌های قدما دربارۀ بسیاری از علوم مرتبط با کتابت قرآن در قرون گذشته روشن کند. بدیهی‌ است هرچه این مصاحف به قرون اولیه اسلام نزدیک‌تر باشد، اهمیت آن از حیث چگونگی نگارش کلمات و قرائات و دیگر علوم بیشتر خواهد بود. از سوی دیگر آشنایی محققان و پژوهشگران با تاریخ کتابت قرآن و سیر تطور و تکامل آن از عصر نزول تا زمان حاضر و همچنین آشنایی با علوم مرتبط با آن مانند رسم المصحف و ضبط المصحف، قرائات قرآن، علایم وقف و ابتداء و ... امری مهم و ضروری است.

مهم‌ترین مراکز دربرگیرندۀ نسخه‌های قرآنی در ایران، کتابخانۀ آستان قدس رضوی و موزۀ ملی ایران‌اند که از هیچ‌یک فهرست کامل و دقیقی در اختیار نیست. از میان نزدیک به شانزده هزار نسخۀ قرآنی موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، بخشی بسیار ناچیز (کمتر از دویست نسخه) و در کتاب «فهرست گنجینۀ قرآنی آستان قدس رضوی» به قلم شادروان احمد گلچین معانی معرفی شده و از شمار فراوان قرآن‌های موزۀ ملی ایران، چیز جز چند سطر اطلاع ناقص و نادرست در خصوص جوانب فیزیکی نسخه در دست نیست.

این کتاب نتیجۀ پژوهش کوتاه نویسنده در مرکز طبع و نشر قرآن کریم برای شناسایی و معرفی نسخه‌شناختی مهم‌ترین قرآن‌های کوفی در ایران است. این اثر تلاشی نخستین برای توجه‌دادن پژوهشگران میراث اسلامی و علاقمندان نسخه‌های قرآنی به مهم‌ترین عناصر تاریخی، ادبی، هنر و قرآن‌شناختی در این آثار کهن اسلامی است و در آن نزدیک به سیصد نسخۀ قرآنی کهن (از سدۀ نخست تا آغاز سدۀ پنجم هجری) از مهم‌ترین کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران معرفی و بررسی تفصیلی شده‌اند. نویسنده کوشیده است به توصیف مهم‌ترین جوانب ظاهری و محتوایی نسخه‌ها بپردازد و خواننده را با جزئیات بیشتری از ویژگی‌های هر نسخه آشنا کند.

فصل نخست عهده‌دار بررسی کهن‌ترین نمونه دست‌نوشته‌های قرآنی به خط حجازی یا مایل است که در آن تنها دو نسخه به شمارۀ 18 و 4116 از کتابخانۀ آستان قدس رضوی موسوم به «مصحف مشهد رضوی» بررسی شده است.

فصل دوم شماری از نسخه‌های قرآنی به خط کوفی از قرون دوم و سوم هجری را بررسی می‌کند. ازآنجاکه بسیاری از نسخه‌های کوفی در یاران و جهان طی قرون متمادی پاره‌پاره‌ شده و تکه‌های مختلف آن در صورت سالم‌ماندن در جاهای مختلف نگهداری می‌شوند، سعی نویسنده در این فصل بر آن است که در هر مورد نسخه را همراه با شناسایی دیگر پاره‌های آن در کتابخانه‌های داخل و خارج از ایران معرفی کند. این امر به پژوهشگر امکان می‌دهد هنگام تحقیق در باب هر کدام از این نمونه‌ها، بیشترین قطعه‌های موجود از آن قرآن را ببیند و از بررسی نمونه‌های مشابه با آن نسخۀ کوفی نیز غافل نماند. افزون بر این هم در این فصل هم در دو فصل دیگر، جزئیات کاملی از دانش‌های قرآنی موجود در نسخه‌ها، از جمله قرائت‌های مختلف ذکرشده در آنها، نظام املایی به‌کاررفته، گونۀ نقطه و اعراب‌گذاری، نظام‌های مختلف شمارش آیات در هر سوره، نام‌گذاری سوره‌ها و مانند آن مورد توجه نویسنده بوده است.

فصل سوم به چند نمونه از نسخه‌های قرآنی با خط کوفی جدید و تکامل‌یافته در سدۀ چهارم و آغاز سدۀ پنجم می‌پردازد که در اصطلاح کوفی مشرقی نامیده می‌شود. ویژگی اصلی این مصاحف اطمینان به ایرانی‌بودن این نسخه‌هاست؛ چه در اغلب موارد کاتب، واقف یا مالک نسخه شناخته‌شده است و نوع خط کوفی در آنها با هنر کتابت و کتاب‌آرایی ایران پیوند زده می‌شود. تعداد نسخه‌های قرآنی به خط کوفی مشرقی یا کوفی ایرانی در موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران به‌ویژه در کتابخانۀ آستان قدس رضوی بسیار فراوان و تنوع خطوط و آرایه‌های تزئینی آنها بسیاری زیاد است؛ از این‌رو در این فصل تنها به معرفی شش نسخۀ متنوع از قرآن‌های کوفی ایرانی پرداخته شده است که از یک‌سو در شمار کهن‌ترین نسخه‌های تاریخ‌دار از سدۀ چهارم و آغاز سدۀ پنجم هجری‌اند و از دیگرسو میان پژوهشگران ایرانی و غیرایرانی کنونی کمتر شناخته‌شده‌‌اند.

در معرفی هر کدام از نسخه‌ها نخست کوشیده شده تمام پاره‌های متعلق به آن نسخه در ایران و جهان شناسایی شود و در کنار هم آیند؛ آن‌گاه افزون بر معرفی فیزیکی نسخه‌ها، به جزئیاتی در باب نوع و ویژگی‌های تزئینی و تذهیب‌های نسخه، اطلاعاتی از زندگی کاتب یا واقف، اطلاعات تاریخی دربارۀ نسخه و محیط کتابت آن، شیوۀ نقطه‌گذاری و اعراب‌گذاری نسخه، رسم یا املای قرآنی به‌کاررفته در آن، قرائت‌های رسمی و قرائت‌های شاذ به‌کاررفته در آن به اختصار یا تفصیل پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن مرکز

مقدمه

فصل اول: مصاحف به خط مایل/ حجازی

فصل دوم: مصاحف به خط کوفی

فصل سوم: مصاحف به خط کوفی جدید (مشرقی)

ضمائم

فهرست اصطلاحات مهم

کتاب‌نامه

نمایه‌ها