معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از مقاطع بسیار حساس تاریخ ایران دورۀ اول قاجار یعنی از تاج‌گذاری آقامحمدخان تا اول حکومت ناصرالدین شاه است که عوامل مختلف داخلی و خارجی در تحولات این دوره مؤثر بود که تأثیر بسیار زیادی در وقایع تاریخ معاصر ایران گذاشته است. این برهه آغاز ورود رسمی دولت‌های استعمارگر غربی و در رأس آنها انگلیس و روس به ایران بود. ورود آنها بعد از تحولات بزرگ صنعتی، فکری و اجتماعی در مغرب‌زمین بود. مهم‌ترین عامل در تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایرانیان، برخورد غربیان با ایرانیان بود که سبب به‌وجودآمدن پارادوکس‌های ذهنی و عملی میان بسیاری از نخبگان سیاسی و فرهنگی ایرانیان شد.

به طور کلی فهم و هضم درست حوادث دورۀ اول قاجار و جنگ‌های ایران و روس، افزون بر شناخت و فهم مبانی معرفتی مورخان منابع تاریخی، منوط به شناخت دقیق وضعیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعۀ ایران و ساختار حاکمیت دورۀ اول قاجار در مناطق مختلف و نیز چگونگی روابط و تقابل و تعامل آنها با هم‌دیگر، به‌ویژه تعامل حاکمان قاجار و خان‌های محلی و روحانیت است. دومین پارامتر تأثیرگذار در بازسازی حوادث آن دوره، چگونگی شناخت و فهم ساختار حاکمیت قاجار، طبقات اجتماعی ایرانیان و روابط سیاسی ـ نظامی حاکم بر جهان و منطقه است. سومین موضوع مهم، شناخت مبانی دینی علمای شیعۀ دورۀ اول قاجار در زمینۀ جامعه و حکومت و دلایل آنها برای ورود به مسائل سیاسی ـ اجتماعی و تعامل آنها با حکام قاجار است. دیگر پارامترها، شناخت وضعیت طبیعی و جغرافیایی مناطق جنگ و شیوه‌های برتر نبرد ایرانیان در آن مناطق و ضرورت‌داشتن آگاهی‌های نظامی و جنگ‌های روانی و سیاسی است که در جنگ‌ها سبب ایجاد هیجان و احساسات در جامعه می‌شود.

این کتاب با روش کتابخانه‌ای به بررسی و تحلیل حوادث تاریخی و نظریات متفاوت مورخان دربارۀ حوادث دورۀ اول قاجار می‌پردازد و با بیان مبانی نظری و عملی علمای اصولی‌مذهب تشیع، چگونگی تحولات تاریخی، سیاسی و دینی آن دوره را بررسی کرده است.

در فصل نخست برای فهم دقیق وضعیت سیاسی، اقتصادی و دینی ایرانیان در دورۀ اول حکومت قاجار، شرح کوتاهی دربارۀ نحوۀ شکل‌گیری حکومت قاجار و ساختار حکومتی و وضعیت اقتصادی و اجتماعی مردم ایران در آن دوره ارائه شده و سپس چگونگی سازمان روحانیت شیعه و علل و نحوۀ تعامل آنها با قاجار و نقش علمای شیعه در تحولات جامعۀ آن دوره بیان شده است.

در فصل دوم به بررسی تعامل و تقابل قاجار و روحانیت با کشورهای بیگانه پرداخته شده و در پایان با بیان تفاوت دیدگاه‌ها و مبانی فکری علمای شیعه با قاجار، همکاری آنها با یکدیگر تبیین شده است. به نظر می‌رسد در صورت نپرداختن به دیدگاه‌ها و مبانی فکری و فقهی، در استنباط صحیح واقعیات حوادث تاریخی آن دوران دچار اشتباه خواهیم شد. همچنین این فصل به بررسی و بیان کنش‌های حکام دورۀ اول قاجار در برابر بیگانگان و تأثیر اقدامات دوگانۀ کشورهای اروپایی با آنها در تحولات جنگ‌های ایران و روس می‌پردازد و چگونگی تعامل علمای شیعه با قاجار در برابر تجاوز بیگانگان به ایران را تحلیل کرده است.

در فصل سوم افزون بر بررسی علل شروع جنگ و دلایل شکست ایران در آن که حدود ده‌سال طول کشید، به اقدامات روحانیت و تعاملات قاجار با آنها و سپس به روابط و واکنش‌های کشورهای بیگانه با قاجار در طول جنگ و قراردادهای منعقدشده بین آنها از جمله قرارداد گلستان که منجر به جدایی مناطق زیادی از ایران شد، پرداخته شده است و در پایان، عملکرد و اصلاحات عباس میرزا و واکنش‌های وی در برابر روحانیت بررسی می‌شود.

در فصل پایانی کتاب به علل و عوامل شروع جنگ دوم بین ایران و روس پرداخته شده است و سپس به روابط و واکنش‌های قاجار و روحانیت و تأثیر آن بر حرکت‌های سیاسی و اجتماعی علما اشاره شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: حکومت دورۀ اول قاجار و روحانیت

فصل دوم: واکنش روحانیت و قاجار در برابر کشورهای استعمارگر در دورۀ اول قاجار

فصل سوم: جنگ اول ایران و روس

فصل چهارم: جنگ دوم ایران و روس

کتاب‌نامه

پیوست‌ها