معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از جنبه‌های مهم تاریخ اجتماعی ایران که در سده‌های کهن بسیار اندک مطالعه شده است، موقعیت زنان در جامعۀ ایرانی است. بررسی سیمای زن در شعر فارسی مسئله‌ای است که از دورۀ مشروطه و شاعران پس از آن به طور جدی مورد توجه قرار گرفت؛ به این دلیل که در ادبیات کلاسیک با چهره‌ای کم‌وبیش یکنواخت از شخصیت زن روبرو هستیم. سیمای زن در متون کهن تا حدی کم‌رنگ و چه‌بسا نادیده گرفته شده است و این امر بی‌گمان حاصل تفکرات تثبیت‌شده‌ای است که در طول قرن‌های متوالی در ذهن بشر نهادینه شده و مسبب ایجاد پیش‌فرض‌هایی غیرمنصفانه و تا حدی توهین‌آمیز در خصوص زنان شده است.

مخاطبان این کتاب با دو محور اصلی روبرو هستند؛ محور اول ناظر موقعیت اجتماعی ـ تاریخی زن و مسائل پیرامون آن است. محور دوم مباحث علمی و نظریه‌های گفتمان‌کاوی به‌ویژه مدل فرکلاف را شامل می‌شود؛ بنابراین در این کتاب جایگاه زن ایرانی در بطن یک الگوی مهم و ارزشمند بررسی شده است. اهمیت این نظریه برای این است که مفاهیم زبان‌شناسانه و جامعه‌شناسانه در پیوند با یکدیگر عمل خواهند کرد و دستاوردهای نهایی از تحلیل این دو محور حاصل می‌شود.

در دورۀ معاصر به دلیل تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی حاکم بر جامعه نوع نگاه به زن و جایگاه او دستخوش تغییر می‌شود؛ این تغییرات برآمده از دو رویداد سرنوشت‌ساز در تاریخ ایران است؛ نخست انقلاب مشروطه و دیگر کودتای 28 مرداد. جنبش‌هایی که پیرامون و در فاصلۀ هر یک از این دو رویداد سیاسی شکل گرفته، تحولات عمیقی را در بستر اجتماعی و فرهنگی ایران موجب شده است؛ به‌هرحال مطالعۀ تاریخ ایران معاصر و بررسی چرایی رخدادهای آن گامی مؤثر در شناخت ادبیات معاصر خواهد بود.

با آگاهی بر اینکه زبان کارکردهای مختلفی دارد و هرگاه به آن در جایگاه مقوله‌ای اجتماعی نگریسته شود، با ادبیات گره می‌خورد، نویسنده در این کتاب به یاری مبانی نظریه به تحلیل سیمای زن در اشعار شاملو و فرخ‌زاد پرداخته است. چرایی انتخاب ایران شاعران، دلایل اجتماعی، سیاسی و البته ادبی دارد که در متن کتاب به‌تفصیل به آن پرداخته شده است. ازآنجاکه در هر تعاملی ممکن است چند گفتمان هم‌زمان در متن شکل بگیرد، برای اینکه بتوان تحلیل منسجمی از متن ارائه داد، بهتر است یک گفتمان خاص بررسی شود و با یاری مباحث نظری به تحلیل گفتمان سیمای زن در اشعار شاملو و فرخ‌زاد پرداخته می‌شود. در این کتاب مخاطب با پاسخ این سؤال روبرو می‌شود که آیا رویکرد شاعران متأثر از جنسیت آنها بوده است یا نه؟ تحلیل‌های گفتمان‌کاوانه بر اساس مدل فرکلاف انجام می‌گیرد. این مدل به روشمندترین الگو در مطالعات تحلیل گفتمان انتقادی شناخته شده است که متن را در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین بررسی می‌کند.

این کتاب دربردارندۀ سه موضوع اصلی است که در آن نویسنده سعی می‌کند با پیوندشان با یکدیگر، بستری مناسب را برای درک تأثیر زبان، اجتماع و تاریخ بر روی متون ایجاد کند؛ این سه زمینه شامل سیمای زن، رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی به‌ویژه الگوی فرکلاف و سوم ادبیات معاصر ایران است؛ به عبارت دیگر بررسی جایگاه زن در شعر معاصر ایران از دیدگاه فرکلاف، تحلیل جامع و شناخت کاملی را برای تأثیر عوامل فرامتنی بر متن ارائه می‌دهد.

در فصل اول به پیشینۀ تفکر دربارۀ زن در فرهنگ ایران پرداخته شده است که در چهار بخش مجزا از هم تفکیک شده است؛ در بخش اول به بررسی سمای زن در ایران باستان پرداخته شده و توضیحات آن در بخش‌های جزئی‌تری با عنوان زن در اسطوره، تاریخ باستان و متون مقدس به‌اجمال بیان شده است. در بخش دوم سیمای زن در اسلام در دو مبحث قرآن و متون عرفانی بررسی شده است. در بخش سوم به سیمای زن در متون ادبی کلاسیک اعم از متون ملی و ترجمه‌شده پرداخته شده است. در بخش پایانی این فصل سیمای زن در دورۀ مشروطه‌خواهی بررسی می‌شود که درواقع این بخش مهم‌ترین نقش را در پیوند با ادبیات معاصر ایفا می‌کند.

در فصل دوم و سوم با به‌کارگیری ابزارهای تحلیل متن همچنین با درنظرداشتن سیر تحولات گفتمان‌های تثبیت‌شده‌اند که در فصل اول به آن پرداخته شد، سیمای زن در اشعار شاملو و فرخ‌زاد از منظر تحلیل گفتمان انتقادی به‌ویژه مدل فرکلاف بررسی شده است. در فصل پایانی حاصل تحلیل‌های صورت‌گرفته گردآوری شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

1. پیشینۀ تفکر دربارۀ زن در فرهنگ ایران

بخش اول: سیمای زن در ایران باستان

بخش دوم: سیمای زن در اسلام

بخش سوم: سیمای زن در آثار ادبی دورۀ کلاسیک

بخش چهارم: سیمای زن در دورۀ مشروطه‌خواهی

2. مرا از زره نوازشت رویین‌تن کن: تحلیل اشعار احمد شاملو

3. در شب کوچک من دلهرۀ ویرانی است: تحلیل اشعار فروغ فرخ‌زاد

4. نتیجه‌گیری

منابع