معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

روایت آغاز نحو و قاعده‌مندی زبان عربی که بعدها نه‌تنها زبان دیانت که زبان تجارت، حقوق و زبان اندیشه شد و سبب حرکت جمعی جهان اسلام به سوی خردورزی شد، در تاریکی و روشنی است. روایات مختلف و گاه متضاد از شکل آغاز نحو عربی گواه این نکته است.

رابطۀ بین منطق و نحو از جمله موضوعات دقیق و دشوار فلسفۀ زبان به شمار می‌آید. منطقیون و فلاسفه و نحویون از دیرباز بدان پرداخته‌اند. پیش از وضع منطق و قواعد آن توسط ارسطو، جدل فکری و زبانی مستمر در قرن پنجم و نیمۀ قرن چهارم پیش از میلاد در مدارس الئائیان و جماعت سوفسطایی موجب شد تا منطق جوانه زند. پیوند میان منطق و نحو نزد رواقیون فزونی گرفت. منطق نزد ایشان به خطابه متناظر به قول متصل و به دیالکتیک با موضوع قول منقسم میان سؤال‌کننده و جواب‌دهنده تقسیم می‌شد. با رجوع به روایات تاریخی پیدایش نحو عربی شاید شواهدی از تأثیر نحویون اولیه عرب از منطق ارسطویی به دست آید.

این کتاب تلاشی است در زمینۀ روایت زبان عربی به عنوان زبان تفکر قدیم ما؛ روایتی که چون قوام یابد، زمینۀ تحلیل و اندیشۀ نوین را ممکن می‌کند. روایت زبان چونان امری همیشه بوده که رفته‌رفته کاربرد می‌یابد و سپس در تاریخی برای آن قواعد وضع می‌شود و بعد آن قواعد نظم می‌یابد و درنهایت چه بسا برای نظم آن علت‌جویی شود. روایت چگونگی شکل‌گیری قواعد زبان و سپس نظم قواعد آن، روایت برخورد نحو عربی با منطق یونانی و چگونگی کنش و برهم‌کنش آنها از تضاد تا تلفیق و درنهایت تلاش برای استقلال از یکدیگر.

فصل نخست کتاب به رابطۀ نحو با منطق نزد بزرگان فلاسفه یونان به‌ویژه افلاطون و ارسطو می‌پردازد و سپس این رابطه را در مدرسۀ رواقی و از جمله مدرسۀ اسکندریه دنبال می‌کند. در این فصل قصۀ انتقال کتاب «فن نحو» یونانی اثر دنیونیسیوس تراخس به سریان بررسی می‌شود و بیان می‌گردد که چگونه یوسف الاهوازی اقدام به ترجمۀ کتاب به سریانی کرد. افزون بر این روشن می‌شود که علم نحو در سریان چگونه خود را به منطق ارسطویی مستند می‌کرد و این منطق چگونه از مسیر سریان و از گذر مدارس جندی‌شاپور و رها و انطاکیه و برجامون به عرب رسید.

فصل دوم به تأثیر یونانی و سریانی بر نحو عربی بین رد و قبول می‌پردازد. مهم‌ترین آراء دربارۀ مصدر یونانی و سریانی پیدایش نحو عربی بررسی شده است و مهم‌ترین دلایل تأیید و انکار دو مصدر مذکور به گونۀ روش‌مند و فلسفی بحث شده است.

فصل سوم به تفسیر معرفت‌شناسانۀ پیداش نحو عربی می‌پردازد. در این فصل ابعاد حقیقی صورت نحو عربی نمودار می‌شود و بر شخصیاتی که نحو در پیدایش خود بدان‌ها نسب می‌یابد، پرتو انداخته می‌شود. فصل چهارم به رویکرد تجربی در کتاب سیبویه می‌پردازد. تعبیر «تجربی» از برخی فلاسفۀ علم معاصر وام گرفته شده است و نشان از معارفی است که از طریق استقرا به آنها دست می‌یابیم.

فصل پنجم به تلاش نحویون بصره و کوفه برای بازنگری اسلوب کتاب سیبویه از خلال علوم منطق و فلسفه می‌پردازد که ترجمۀ آنها در قرن سوم هجری صورت پذیرفته بود. دو مورد فراء و مبرد برای نمونه این امتزاج در این فصل بررسی شده‌اند. فصل ششم به طرح پیوند منطق و نحو نزد نحویون قرن چهارم هجری می‌پردازد و با بررسی ابوبکر بن سراج، زجاجی، ابوعلی فارسی، سیرافی و رمانی چگونگی تجلی افکار منطقی و فلسفی در فکر نحوی عربی را روشن می‌کند.

در فصل هفتم به بررسی جدل بین منطق و نحو پرداخته شده است و اینکه چگونه فارابی و غزالی آرامش را به فضا بازگرداندند. فصل هشتم به ابن‌حزم و چالش فرهنگ منطقی نزد نحویون اندلس می‌پردازد. در این فصل کوشش او برای تأسیس علوم شرع بر مبنای منطق بیان می‌شود و چرایی شکست طرح ابن‌حزم برای انتقال فرهنگ منطقی به نحویون اندلس به سبب گرایش ظاهری او در فقه و در مراتب شدیدتر نزد ابن‌مضاء قرطبی که از نحو شرق متأثیر از منطق و فلسفه تاوان ستاند، روشن می‌شود.

در فصل پایانی کتاب به طغیان گرایش منطقی نزد نحویون متأخر پرداخته شده است. بحث از این می‌شود که نحویون متأخر پس از قرن ششم هجری امثال ابن‌مالک، ابن‌ناظم و صبان و سیوطی چگونه نحو عربی را بر حسب حدود، قیاس و مصطلحات و اسلوب منطقی سامان دادند و کثیری از الفاظ فلسفی و مقولات منطقی و ارسطویی و رواقی را بدان الصاق نمودند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

مقدمۀ مؤلف

فصل اول: پیشگامان نحو و منطق

فصل دوم: تأثیر یونانی و سریانی بر نحو عربی بین رد و قبول

فصل سوم: تفسیر معرفت‌شناسی شکل‌گیری نحو عربی

فصل چهارم: رویکرد تجربی در کتاب سیبویه

فصل پنجم: مدارس بصره و کوفه و آغاز امتزاج نحو با منطق (دو نمونه المبرد و الفراء)

فصل ششم: طرح پیوند منطق و نحو نزد نحویون قرن چهارم هجری

فصل هفتم: جدال بین منطق و نحو و سعی فارابی و غزالی در مهار هر یک

فصل هشتم: ابن‌حزم و چالش فرهنگ منطقی نحویون اندلس

فصل نهم: طغیان گرایش منطقی نزد نحویون متأخر

خاتمه

مراجع

مراجع انگلیسی