معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دومین مجلد از مجموعۀ «پدران بنیان‌گذار ایران جدید» است؛ مقصود اشاره به آن نسل از رجال فکری ـ سیاسی ایران است که در گام اول نهضت مشروطه و نظام پارلمانی برآمده از آن و در گام دوم دولت متمرکز مدرن رضاشاهی را مستقیم و غیرمستقیم تغذیۀ فکری کردند و شالودۀ آن چیزی را ریختند که به طور کلی می‌توان و می‌باید آن را «ایران جدید» خواند. به عبارتی برای شناخت سرچشمه‌های فکری ایران جدید، اینکه نظم اجتماعی و سیاسی جدید در ایران در دو مقطع مشروطیت و در ادامه در پهلوی اول بر بنیان چه ایده‌ها و باورها و تصوراتی شکل گرفت، می‌بایست به بررسی همه‌جانبه و البته انتقادی میراث فکری و سیاسی آن پدران منورالفکر ایران جدید پرداخت.

میرزا فتحعلی آخوندزاده نظر به آنچه از منظری عامیانه اسلام‌ستیزی خصمانۀ او تعبیر می‌شود، بین آن نسل از منورالفکران ایرانی جایگاهی منحصربه‌فرد دارد. آخوندزاده در برخی از نامه‌هایش تأکید می‌کند که قصدش از نقد اسلام، دشمنی و خصومت با آن نیست؛ هرچند فریدون آدمیت این اظهارات آخوندزاده را نه صادقانه و از روی اعتقاد قلبی، بلکه از سر تعارف و تقیه می‌داند؛ ولی برخلاف نظر آدمیت، می‌توان اذعان داشت که این اظهارات آخوندزاده صادقانه بوده است. در این کتاب کوشیده شده است تا بخش‌های عمدۀ میراث فکری آخوندزاده پوشش داده شود. در نوشتارهای این کتاب به بررسی جنبه‌های مختلف فکری آن رجل برجستۀ تاریخ پرفرازونشیب ایرانی پرداخته شده است.

اولین نوشتار کتاب درآمدی بر «تمثیلات» آخوندزاده است. «تمثیلات» که به ترکی آذربایجانی در تفلیس به سال 1853 میلادی منتشر شده بود، در ابتدا ناشناخته بود و تنها دو نسخه از آن در اروپا وجود داشت. او با این امید که کسی نمایشنامه‌هایش را به فارسی ترجمه کند، نسخه‌ای از آن را برای جلال‌الدین میرزا فرستاد. سیزده سال بعد، منشی شاهزاده جلال‌الدین میرزا، میرزاجعفر قراچه‌داغی آنها را به فارسی ترجمه کرد و به سال 1874 میلادی در تهران با چاپ سنگی منتشر نمود.

چنان‌که از نوشته‌های آخوندزاده برمی‌آید، او همواره می‌کوشید ایران را از بند اسارت افکار قدیم و عقب‌ماندگی ویران‌گر برهاند و با نگاه نقادانه به برخی از وجوه فرهنگ و عقاید رایج، زمینۀ ورود کشور خود به وادی تمدن و دانش جدید را فراهم کند. صادق سجادی در دومین نوشتار کوشیده است توضیح دهد که چرا آخوندزاده را با توجه به احوال دورۀ او در ایران و غالب سرزمین‌های اسلامی باید تجددطلب و ایران‌خواه دانست و این وجه نظر و عقیده چگونه در او شکل گرفته است و آیا اینکه بعضی از گویندگان و نویسندگان آخوندزاده را از مروجان فرهنگ غرب و خواهان استیلای فرهنگی غرب دانسته‌اند، مبتنی بر چه اساسی است؟ همچنین با تمرکز بر رسالۀ او دربارۀ جنگ ایران و عثمانی، به تلقی او از تاریخ و تاریخ‌نگاری اشاره شده است.

اگرچه اندیشه‌های اروپایی به‌وضوح بر تلاش‌های آخوندزاده برای اصلاح جهان ایرانی در عصر جدید تأثیر گذاشت، با این وجود با توجه به فزونی مطالعات دربارۀ آخوندزاده به منزلۀ یک اصلاح‌گر و نیز کم‌توجهی به دیگر جنبه‌های شخصیت فکری او، در سومین نوشتار این کتاب به بررسی منابع غیراروپایی اندیشۀ آخوندزاده و نیز تأثیر بعدی او بر تاریخ روشنفکری ایران پرداخته شده است.

کلسی رایس در چهارمین نوشتار کتاب به بررسی تبدیل‌شدن آخوندزاده به شخصیت ادبی ملی آذربایجان پرداخته است که خاطره‌اش نقشی مهم در شکل‌گیری ناسیونالیسم آذربایجانی ایفا کرد. او این کار را با تمرکز بر یک رویداد مهم تاریخی انجام اده است که نشان می‌دهد چگونه روشنفکران آذری، آثار آخوندزاده را به عنوان شالوده و معیاری برای ادبیات جدید آذری که به دنبال توسعۀ آن بودند، مطرح کردند و آن رویداد، مراسم بزرگداشت آخوندوف در سال 1911 در باکو به مناسبت یکصدمین سالگرد تولد اوست.

عنایت‌الله شفق در نوشتار خود اندیشه‌های اسلام‌ستیزانۀ آخوندزاده را بررسی کرده است؛ او طرح عیان اندیشه‌های اسلام‌ستیزانۀ آخوندزاده را بدون حمایت امپراتوری روسیه امکان‌پذیر نمی‌داند و باورمند است سرسپردگی به آن امپراتوری که چند دهه قبل در جنگی نابرابر وسعت قابل توجهی از خاک ایران در قفقاز را ضمیمۀ خود کرده بود، حاشیۀ امنی را برای آخوندزاده فراهم کرد تا آزادانه به تضعیف پایه‌های دیانت ایرانیان بپردازد؛ دیانتی که ضامن وحدت ملی کشور بود و هنوز هم هست.

مهم‌ترین سؤالی که دربارۀ آخوندزاده مطرح می‌شود این است که چگونه می‌توان انتقادات تند و گزندۀ او به مستشارالدوله را با تحسین‌های کم‌مانند او جمع کرد؟ به عبارت دیگر چگونه می‌توان «انقلابی‌گری» و «رادیکالیسم» آخوندزاده را با «اصلاح‌طلبی» و «میانه‌روی» میرزا یوسف‌خان به مثابۀ یک کل واحد معنادار فهمید؟ در ششمین نوشتار نویسنده کوشیده است با برقراری تمایز میان استراتژی واحد تجددطلبی و تاکتیک‌های پیشبرد این استراتژی، دوگانۀ «رادیکالیسم» ـ «میانه‌روی» را مورد بازاندیشی قرار داده و پاسخ‌هایی مقدماتی به پرسش فوق فراهم آورد.

میرزا فتحعلی آخوندزاده اولین نمایشنامه‌نویس مسلمان آذربایجانی در قفقاز جنوبی بود. اما چه شرایطی موجب ظهور این نمایشنامه‌نویس رادیکال و تأثیرگذار شد که ارتجاع مذهبی را زیر سؤال می‌برد، خواستار برچیدن برده‌داری بود و ازدواج مبتنی بر عشق و نیز حقوق بیشتر برای زنان و جوانان دفاع می‌کرد. در نوشتار هفتم کتاب، برای پاسخ به این سؤال‌ها، ابتدا به ماهیت استعمار روسیۀ تزاری در قفقاز جنوبی در قرن نوزدهم و نقش تئاتر در آن جامعه نظری افکنده شده است؛ سپس برخی نمایشنامه‌های آخوندزاده و دغدغه‌های اصلی او در این آثار بررسی شده و در نهایت به نامه‌ای پرداخته شده که آخوندزاده به دوستش میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله هنگام انتشار کتاب «یک کلمه» در ایران نوشت.

عماد صفرنژاد بروجنی در نوشتار خود بر آن است تا از خلال آثار پراکندۀ آخوندزاده، مقومات برداشت از مفهوم آزادی را استخراج کند. شیوۀ کار او اینگونه است که با طرح هر مفهوم، جنبه‌ای از مفهوم آزادی را پیش می‌کشد. رضا دادویی نیز در نوشتار خود به سفری در هزارتوهای افکار یکی از مهم‌ترین اندیشه‌پردازان مشروطیت، یعنی میرزا فتحعلی آخوندزاده پرداخته است و بر زندگی و آثار او مروری کوتاه کرده است.

نقد سیدجواد طباطبایی به آخوندزاده این است که او را به نفهمیدن ماهیت فقه و تفاوت آن با شرع متهم می‌کند. در انتقاد از این دعاوی طباطبایی علیه آخوندزاده و لذا در ابطال تفسیر به اصطلاح حقوقی او از نهضت مشروطه، در آخرین نوشتار این کتاب به تفصیل بحث شده است. قبل از آن نگارنده توضیحاتی دربارۀ اصطلاح جایگزینی که در توصیف جایگاه آخوندزاده در تاریخ اندیشۀ سیاسی ایران آن را به جای اصطلاح ابهام‌برانگیز «جدال قدیم و جدید» برگزیده است. مضمون این اصطلاح در شالودۀ تفسیر حقوقی طباطبایی از نهضت مشروطه قرار دارد و لذا مبنای نظری نقد او از آخوندزاده نیز است؛ آن اصطلاح «الهیات سیاسی» است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچۀ دبیر مجموعه

معرفی نویسندگان

درآمدی بر تمثیلات میرزا فتحعلی آخوندزاده/ حسن جوادی

آخوندزاده، ایران‌گرایی و ناسیونالیسم/ صادق سجادی

ملل‌ونحل‌شناسی پیشااسلامی میرزا فتحعلی آخوندزاده/ ربکا گولد

بزرگداشت آخوندزاده در سال 1911 در باکو: ناسیونالیست‌کردن یک شخصیت جهان‌روا توسط روشنفکران جمهوری آذربایجان/ کلسی رایس

دین‌ستیزی در نقاب اصلاح دین: پروتستانتیسم اسلامی آخوندزاده در بوتۀ نقد/ عنایت‌الله شفق

برانداز بی‌نقاب، برانداز نقاب‌دار: بحثی در شیوۀ تجددطلبی آخوندزاده و مستشارالدوله از رهگذر الهیات سیاسی تجدد/ شروین مقیمی

آخوندزاده چگونه در قفقاز جنوبیِ قرن نوزدهم نمایشنامه‌نویس شد؟/ ژانت آفاری و کامران آفاری

ایضاح مفهوم آزادی در اندیشۀ میرزا فتحعلی آخوندزاده/ عماد صفرنژاد بروجنی

مروری بر زندگی و آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده، بنیان‌گذار نمایشنامه‌نویسی و نقد تئاتر در ایران/ رضا دادویی

علیه الهیات سیاسی: درآمدی بر اندیشه‌ی سیاسی میرزا فتحعلی آخوندزاده و نقدی بر تفسیر حقوقی سیدجواد طباطبایی از نهضت مشروطه‌ی ایران/ فرهاد سلیمان‌نژاد

آلبوم تصاویر

نمایه