معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب اولین مجلد از مجموعۀ «پدران بنیان‌گذار ایران جدید» است؛ مقصود اشاره به آن نسل از رجال فکری ـ سیاسی ایران است که در گام اول نهضت مشروطه و نظام پارلمانی برآمده از آن و در گام دوم دولت متمرکز مدرن رضاشاهی را مستقیم و غیرمستقیم تغذیۀ فکری کردند و شالودۀ آن چیزی را ریختند که به طور کلی می‌توان و می‌باید آن را «ایران جدید» خواند. به عبارتی برای شناخت سرچشمه‌های فکری ایران جدید، اینکه نظم اجتماعی و سیاسی جدید در ایران در دو مقطع مشروطیت و در ادامه در پهلوی اول بر بنیان چه ایده‌ها و باورها و تصوراتی شکل گرفت، می‌بایست به بررسی همه‌جانبه و البته انتقادی میراث فکری و سیاسی آن پدران منورالفکر ایران جدید پرداخت.

این روشنفکران کسانی هستند که سنگ‌بنای تجددخواهی در ایران را بنا نهادند و این پروژه را پیش بردند و ایران مدرن را پایه گذاشتند. ویژگی روشنفکرانی که در مجموعۀ «پدران بنیان‌گذار ایران جدید»، به افکار سیاسی آنها و دستاوردهایشان پرداخته شده است، آنها فارغ از هر مرام و مشربی، پیشرفت ایران را می‌خواسته‌اند و برای آن می‌کوشیده‌اند. در مجموعۀ «پدران بنیان‌گذار ایران جدید» از میراث روشنفکرانی سخن رفته است که از عصر ناصرالدین‌شاه تا دوران مشروطه و نیز در ابتدای دوران پهلوی اول، در آوردن اندیشۀ سیاسی مدرن به ایران و مدرن‌سازی این کشور و پایه‌گذاری نهادهای مدرن در آن کوشیدند. رویکرد این مجموعه، از جمله کتاب «مشروطه‌خواه لیبرال: سیدحسن تقی‌زاده»، این است که دستاوردهای مثبت این روشنفکران که امروز نیز به کار می‌آید، معرفی و شناخته شود و نیز وجوه قابل نقد اندیشه‌ها و اقدامات آنان با نگاهی نقادانه مورد بررسی قرار گیرد. این کتاب شامل مقالاتی از پژوهشگران و متخصصانی است که هر یک به وجهی از کارنامۀ سیدحسن تقی‌زاده پرداخته‌اند؛ البته صرفاً به فعالیت‌های سیاسی تقی‌زاده در این کتاب پرداخته نشده است، بلکه بر کارهای ادبی و فرهنگی و پژوهشی او نیز پرداخته شده است.

اولین نوشتار کتاب ترجمۀ مدخلی است از دانشنامۀ ایرانیکا به قلم زنده‌یاد ایرج افشار که سیر تحول فکری و فعالیت‌های سیاسی سیدحسن تقی‌زاده را تا اوایل سال 1911 بررسی می‌کند. کاوه بیات در دومین نوشتار این کتاب زندگی و فعالیت‌های تقی‌زاده را در دورۀ پهلوی اول بررسی می‌کند. در سومین نوشتار کتاب به بررسی روابط متغیر و ناهمگون تقی‌زاده با رهبران سیاسی ارمنی که در مبارزه برای دموکراسی و مشروطیت در سال‌های 1907 تا 1911 سهمی بسزا داشتند، می‌پردازد.

فردین مرادخانی در نوشتار چهارم این کتاب، ضمن آگاهی به همۀ حب و بغض‌ها دربارۀ تقی‌زاده و بدون داوری دربارۀ آنها، به دنبال آن است که تقی‌زاده در مقام یک نماینده در نخستین مجلس ایران چه نگاهی به مفاهیم و نهادهای حقوقی داشته است. منصور بنکداریان در نوشتار پنجم کتاب بررسی مختصری از فعالیت‌های سیاسی تقی‌زاده در خارج از ایران در سال‌های 1908 تا 1918 میلادی را ارائه می‌دهد که بخشی از تلاش‌های گستردۀ او در دفاع از حق حاکمیت ملی ایران بود. این نوشتار بر تاکتیک‌های او در مقابله با مداخلات امپریالیستی انگلستان و روسیه در امور داخلی ایران با تکیه بر مجاری خارجی متمرکز است.

سیدحسن تقی‌زاده پس از خروج از نیویورک به مقصد روتردام هلند که در طول جنگ جهانی اول کشوری بی‌طرف بود، سرانجام به دعوت وزارت امور خارجۀ آلمان در ژانویۀ 1915 با قطاری سریع‌السیر وارد برلین شد. این دعوت از تقی‌زاده را می‌باید در چارچوب اقدامات دیپلماتیک، نظامی و اطلاعاتی آلمان علیه متفقین در جنگ جهانی اول از اواخر 1914 به بعد فهمید. تیم اپکنهانسن در نوشتار ششم این کتاب به بررسی حضور تقی‌زاده در برلین پرداخته است. سیمون کریستوفورتی در نوشتار خود دربارۀ روش سیدحسن‌ تقی‌زاده در تقویم یزدگردی سخن گفته است.

هرچند تخصص تقی‌زاده در حوزۀ مسائل گاه‌شماری است؛ اما در زمینۀ چند موضوع دیگر از جمله شاهنامه‌شناسی نیز قلم زده است. تقی‌زاده را باید پیشگام پژوهش‌های علمی فردوسی‌شناختی به زبان فارسی و میان محققان ایرانی دانست. سجاد آیدنلو در نوشتار خود به بررسی یادداشت‌های شاهنامه‌شناختی تقی‌زاده پرداخته است.

نوشتار محمد شکری فومشی دربارۀ کوشش‌های عالمانه و کم‌نظیر تقی‌زاده دربارۀ مانویت است. اشاره‌های دقیق و منتخب او در مطالعات مانوی، نویسنده را بر آن داشته است که در این یادداشت، به قشری از امت مانوی بپردازد که حرمت و استعداد و توانایی‌هایشان در بسیاری از ادیان هم‌عصر مانی تقریباً نادیده گرفته شده بود؛ مقصود نگارنده جامعۀ زنان مانوی است که چه در زندگی اجتماعی و چه در حیات و بقای دین مانوی، سهمی بسزا و تأثیرگذار داشتند.

نوشتار مجید دهقانی دربارۀ تأثیر مطالعات فرهنگی بر اندیشۀ سیاسی تقی‌زاده است. در نوشتار بعدی این کتاب، جشن‌نامۀ سیدحسن تقی‌زاده که به کوشش و دبیری والتر برونو هنینگ و احسان یارشاطر به سال 1962 انتشار یافت، گزارش شده است.

محمد شعله‌سعدی در نوشتار خود به تقابل بین خواست محصولات مدرنیته و مخالفت با الزامات آن بین اندیشمندان ایرانی می‌پردازد و از این بحث می‌کند که در نتیجۀ این تقابل، سه رویکرد به مدرنیته بین اندیشمندان ایرانی شکل گرفت؛ عده‌ای به مخالفت با اساس مدرنیته پرداختند که شخصیت نوعی این رویکرد شیخ فضل‌الله نوری است؛ عده‌ای دیگر پذیرش تام‌وتمام  وبی‌قیدوشرط مدرنیته را خواستار شدند که چهرۀ سرآمد این جریان سیدحسن تقی‌زاده است و سرانجام گروهی دیگر راه التقاطی را در پیش گرفتند که مهم‌ترین نمایندۀ آن به نظر نگارنده میرزا ابوالقاسم‌خان ناصرالملک است.

در آخرین نوشتار این کتاب، گزیده به برخی آرای سیاسی یکی از مشهورترین و نیز جنجالی‌ترین اندیشمندان، محققان، مورخان و سیاست‌مداران تاریخ معاصر ایران یعنی سیدحسن تقی‌زاده پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچۀ دبیر مجموعه

مروری بر زندگی سیدحسن تقی‌زاده: از تولد تا پایان انقلاب مشروطه/ ایرج افشار

سیدحسن تقی‌زاده در دورۀ پهلوی اول/ کاوه بیات

از متحدی قابل اعتماد تا رقیبی حیله‌گر: نگاهی به روابط متغیر سیدحسن‌ تقی‌زاده و ارامنه در جریان انقلاب مشروطۀ ایران/ حوری بربریان

تحلیلی بر سخنان سیدحسن تقی‌زاده در مجلس اول از منظر دانش حقوق/ فردین مرادخانی

فعالیت‌های ضدامپریالیستی سیدحسن تقی‌زاده در خارج از ایران و تلاش‌های او در دفاع از حق حاکمیت ایران در سال‌های 1908 تا 1918/ منصور بنکداریان

تقی‌زاده در برلین (1915 ـ 1922)/ تیم اپکنهانس

به‌هم‌بافتن سنت و مدرنیته: تار روش سیدحسن تقی‌زاده و پود تقویم یزدگردی/ سیمون کریستوفورتی

یادداشت‌هایی بر مقالات شاهنامه‌شناختی استاد تقی‌زاده/ سجاد آیدنلو

نیوشاگان و برگزیدگان زن مانوی: مدارکی در زمینۀ ساختار طبقاتی، وظایف مذهبی و تبلیغات دینی/ محمد شکری فومشی

تأثیر مطالعات فرهنگی بر اندیشۀ سیاسی تقی‌زاده/ مجید دهقانی

نگاهی به جشن‌نامۀ سیدحسن تقی‌زاده به دبیری والتر برونو هنینگ و احسان یارشاطر (1962)/ محمدتقی عطائی

تجدد، اودیسۀ درراه‌ماندۀ ایرانی: تأملی بر نگرش سیدحسن تقی‌زاده، شیخ فضل‌الله نوری و ابوالقاسم‌خان ناصرالملک به مدرنیته/ محمد شعله‌سعدی

مشروطه‌خواه لیبرال: درآمدی بر اندیشۀ سیاسی سیدحسن تقی‌زاده/ فرهاد سلیمان‌نژاد

نمایه