معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

پرسش از ماهیت ادبیات به نوبۀ خود مدخلی برای درک ماهیت این عصر جدید می‌شود. حال «ادبیات چیست؟» پرسشی که دست‌کم از زمان انتشار کتاب دوران‌ساز سارتر پرسشی آشناست، بار دیگر در کانون تحقیق موشکافانۀ ژاک رانسیر قرار گرفته و «کلام خاموش» به یک معنا نظام‌مندترین پاسخی است که نویسنده به این سؤال پیچیده داده است. گذر از ادب کهن به ادبیات، که در زبان فارسی ظاهراً نمودار تغییر لغوی هم نیست، منشأ تحولی عظیم در درک ما از هنرها شده است که رانسیر از آن به انقلاب تعبیر می‌کند؛ هرچند تحول مذکور چنان کند و بطیء رخ داده است که تنها می‌تواند انقلابی خاموش خوانده شود. رانسیر در این کتاب می‌کوشد نقشه‌ای از گذار تعیین‌کننده و پیامدهایش ترسیم کند؛ گذاری که به موجب آن ادبیات از دل ویرانه‌های عمارت بوطیقای کهن سر برمی‌آورد. سفر این کتاب نه از متنی دربارۀ زبان یا ادبیات، بلکه از متنی که مستقیماً دربارۀ سیاست است، آغاز می‌شود. اشاره به کلام در عنوان اصلی کتاب در وهلۀ نخست یادآور قابلیتی اضافی است که ارسطو به انسان می‌دهد.

ژاک رانسیر در این کتاب پرسش از چیستی ادبیات را از نو طرح می‌کند. ظاهراً همگان تصور روشنی از ادبیات دارند، اما بر سر تعریف آن اجماعی وجود ندارد. رانسیر به جای آنکه تعریفی نو از ادبیات ارائه کند، به لحظۀ شکل‌گیری این اصطلاح جدید رجوع می‌کند تا آن را در متن یک تغییر ادراکی ژرف جای دهد. به دنبال این تغییر، نظم سلسله‌مراتبیِ حاکم بر موضوع‌ها و ژانرهای ادبی که بنای بوطیقای کهن را تشکیل می‌داد فرو می‌ریزد و جای خود را به نوعی برابری ریشه‌ای میان موضوع‌ها و از‌هم‌گسستن ژانرها می‌دهد که بر اثر آن هر چیزی می‌تواند از ظرفیت ادبی برخوردار باشد و هیچ موضوعی نمی‌تواند فرم یا سبک خاص خود را تحمیل کند. این برابری ریشه‌ای مبنای آشوبناک ادبیات در مقام پدیده‌ای نوظهور و ناکامل است و از ادبیات موجودی دوپاره و متناقض می‌سازد که دائم در پی رسیدن به انسجام و غلبه بر تعارض‌های درونی و بیرونی خود است. تحلیل پردامنۀ رانسیر، که از یک‌سو تا افلاطون و ارسطو کشیده می‌شود و از سوی دیگر به ایدئالیسم آلمانی و جنبش رمانتیسم می‌رسد، چارچوب نظری جدیدی برای فکرکردن به تاریخ هنر و ادبیات از خلال همین تعارض‌ها و تضادها فراهم می‌کند. در این چارچوب جدید، مسائل ریشه‌داری چون نسبت میان هنر پیشرو و سیاست رهایی‌بخش، هنر برای هنر و هنر در مقام بیان اجتماع، و نسبت میان هنر و زندگی از نو طرح می‌شوند و صورتی تازه پیدا می‌کنند.

ابتدا نویسنده کوشیده است ماهیت و وجوه تغییر پارادایمی را تحلیل کند که نظام هنجاری ادب قدیم را تخریب می‌کند و بر این اساس می‌کوشد این بداند که چرا چنین انقلابی هم می‌تواند نامحسوس باشد و هم مطلق. دلیل این امر در خصلت ویژۀ این انقلاب یافت می‌شود که هنجارهای بوطیقای بازنمودی را نه به نفع هنجارهایی جدید، بلکه به نفع تفسیری جدید از واقعیت شعر تغییر می‌دهد. این تفسیر جدید می‌تواند صرفاً به عنوان تصوری دیگر از کارکرد آثار و معنی‌شان بر آنچه هستند سوار شود.

در وهلۀ دوم انسجام خود این پارادایم جدید بررسی شده است. «ادبیات» رهایی‌یافته دو اصل اساسی دارد. در تقابل با هنجارهای بوطیقای بازنمودی، بی‌تفاوتی فرم را نسبت به محتوایش اعلام می‌کند و در تقابل با ایدۀ شعر در مقام داستان، شعر را وجه خاصی از زبان می‌خواهد. آیا این دو اصل با هم سازگارند؟ هر دو بدون شک هنری را تبلیغ می‌کنند که به معنی واقعی کلمه هنر نوشتار است در تقابل با محاکات قدیم کلام کنشگر یا فعال.

بعد از این نویسنده کوشیده است شکل‌های مختلف این تنش را در کار سه مؤلفی که نام‌شان معمولاً نماد مطلق‌سازی ادبیات است، نشان دهد: فلوبر، مالارمه و پروست. به واسطۀ تلاش فلوبر برای نوشتن «کتابی دربارۀ هیچ»، پروژۀ مالارمه با هدف ابداع نوشتاری مختص ایده، رمان پروست دربارۀ شکل‌گیری یک رمان‌نویس، تناقضات ادبیات آشکار می‌شوند. با این وجود خصلت ضروری و مولد این تناقض‌ها نیز عیان می‌گردد. بن‌بست‌های مطلق‌سازی ادبی ناشی از تناقضی نیستند که انسجام ایدۀ ادبیات را تهدید می‌کند، در واقع این بن‌بست‌ها دقیقاً در همان نقطه‌ای بروز می‌کنند که ادبیات بر انسجام خود تأکید می‌کند. با مطالعۀ شکل‌های بیان نظری و وجوه تحقق عملی این پارادوکس شاید بتوان مفری نیز برای دوراهۀ نسبی‌گرایی و مطلق‌گرایی یافت و در مقابل حکمت موسوم نسبی‌گرایی، شکاکیت عملی هنری را عرضه کرد که قادر است با ایدۀ خود نیز بازی کند و از دل تناقض خود اثری خلق نماید.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

مقدمۀ ترجمۀ انگلیسی: آن سوی آینه؛ برانداختن باورهای مدرنیستی (گابریل راکهیل)

مقدمه: از ادبیاتی به ادبیات دیگر

بخش اول: از بوطیقای محدود به بوطیقای عام

فصل اول: بازنمایی به بیان

فصل دوم: از کتاب سنگ به کتاب زندگی

فصل سوم: کتاب زندگی و بیان جامعه

بخش دوم: از بوطیقای عام به حرف خاموش

فصل چهارم: از شعر آینده به شعر گذشته

فصل پنجم: کتاب قطعه‌قطعه

فصل ششم: قصۀ حرف

فصل هفتم: جنگ نوشتارها

بخش سوم: تناقضات اثر ادبی

فصل هشتم: کتابی بر پایۀ سبک

فصل نهم: نوشتار ایده

فصل دهم: صناعت، جنون، اثر

فرجام سخن: هنر شکاک

یادداشت‌ها

واژه‌نامه

نمایه