معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کتاب «منطق الاسرار ببیان الانوار» اثر روزبهان بقلی شیرازی است. کتاب به زبان عربی است. گویند وقتی برای نخستین بار روزبهان به صورت یک صوفی به شیراز آمد، سخنرانی‌های شورانگیز او بعضی زاهدان عبوس و ظاهرپرست را برانگیخت تا اتابک سنقر را وادار کنند به سبب برقراری نظم عمومی، روزبهان را تبعید کنند. وقتی اتابک به روزبهان پیغام داد که شهر را ترک کند، روزبهان چنان قدرت معنوی از خود نشان داد که اعجاب او را چنان برانگیخت که توبه کرد و از روزبهان درخواست کرد هفته‌ای دو بار در مسجد عتیق و مسجد سنقری که خود بانی آن بود، سخن بگوید. روزبهان برای مدتی چنین کرد و بعد از آن از شیراز به پسا سفر کرد. در همین جا به نگارش شطحیات به نام «منطق الاسرار ببیان الانوار» پرداخت و وقتی اتابک سعید تکله زنگی از او دعوت می‌کند به شیراز بازگردد، به شیراز آمده و کتاب را در شیراز به پایان می‌برد و بعد به درخواست و تقاضای یکی از دوستان شرحی به فارسی برای آن می‌نگارد و آن را «تفسیر شطحیات» نام می‌نهد.

مترجم و مصحح این کتاب را با «نوشتۀ اول» آغاز کرده است که شرحی به نسبت مبسوط از زندگی و آثار و اندیشه‌های عرفانی روزبهان بقلی است. پایگاه معنوی عرفان روزبهان را می‌توان در قرن دوازدهم و آغاز قرن سیزدهم میلادی جستجو کرد. در این قرن سهروردی آیین پارسی باستان در باب نور و ظلمت را از نو برپا می‌کند. اندیشه‌های محیی‌الدین ابن عربی که مبشر و پیام‌آور عرفان عاشقانه بود، در سرزمین ایران رواج داشت؛ به گونه‌ای که حدود صدوسی شرح از صدوپنجاه شرح و تفسیری که به زبان عربی و فارسی دربارۀ یکی از مشهورترین آثار ابن عربی «فصوص الحکم» نگاشته شده است، توسط ایرانیان است.

روزبهان عارفی بینابین حلاج و ابن عربی است؛ با این تفاوت که روزبهان با ریاضت‌کشی معاند با عشق انسانی و عشق ربانی موافق نیست. او معتقد است عشق ربانی و عشق انسانی هر دو یک عشق واحد می‌باشند.

بعد از «نوشته اول» به متن کتاب پرداخته شده است. متن کتاب با سپاس و ستایش خداوند آغاز شده و به توصیف پروردگار می‌پردازد و آن‌گاه با درود به محمد (ص) و توصیف خلاصه‌وار پیامبر اسلام به مطلب صوفیان پرداخته است. آن‌گاه روزبهان در کتاب به رنج بی‌پایان صوفیان پرداخته و یکایک به طور خلاصه آنچه بر صوفیان در طول تاریخ رفته و روا داشته‌اند، می‌پردازد. سپس به حکایت واقعه‌ای از صوفیان می‌پردازد. آن‌گاه روزبهان به اختصاص به وصف یکایک صوفیان نامدار مشهور و نامدار می‌پردازد و آنان را چنین وصف کند: شیخ درویشان و رئیس متوکلان و راهنمای زاهدان و عابدان، ابراهیم بن ادهم. دریای حقایق و زبان دقایق، ابوعلی سندی. شناگر دریای تجرید، پرندۀ کاشانۀ تفرید، فاختۀ مست توحید، ابویزید بسطامی و ... .

در اینجا روزبهان به توضیح کلمۀ «شطح» می‌پردازد و گوید: شطح در لغت عرب حرکت است، گویند شَطَحَ، یشطح، خانه‌ای را که آرد در آن خرد کنند، مشطاح می‌گویند به سبب حرکت زیادی که در او باشد و مقصود از شطح سخن صوفیان، حرکت اسرار دلشان است و چون وجد نیرومند شود و نور تجلی در صمیم دل آنان بالا گیرد، با اوصاف مباشرت و مکاشفه و استحکام ارواح در انوار الهام که عقول ایشان را حادث شود، آتش شوق ایشان به معشوق ازلی برانگیزاند تا به سراپردۀ کبریا برسند و در عالم بها جولان کنند. از اینجا به بعد روزبهان به مکاشفات پیامبر و صحابه می‌پردازد و در ادامه تا پایان کتاب به مکاشفات تک‌تک صوفیان نامدار از عامر بن القیس و ابراهیم ادهم گرفته تا ابوعلی سندی، ابویزید بسطامی و ... می‌پردازد. در پایان نیز به برخی از اصطلاحات و رموز صوفیان اشاره و دربارۀ هر یک توضیح مختصری می‌دهد.

اما آنچه از سوی مصحح و مترجم به کتاب افزوده شده، بدین ترتیب است:

مقدمه و نوشتۀ اول که به تفصیل به شرح زندگی و آثار و اندیشه‌های عرفانی روزبهان بقلی پرداخته است؛ شرح‌حال و زندگی‌نامۀ صوفیان؛ در پایان مکاشفات هر صوفی و عارف، سخنان عارفانه و مکاشفات دیگر آن عارف و صوفی از منابع مختلف آورده شده است؛ شرح و توضیح با عنوان توضیحات در پایان مکاشفات هر عارف و صوفی آورده شده که شامل اصطلاحات و رموز و اشارات به‌کار گرفته‌شده در متن کتاب است؛ اعراب‌گذاری آیات و احادیث؛ آوردن فرهنگی در پایان کتاب از لغات خاص روزبهان و فهرست‌های مفصل کتاب.