معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ابن عربی بزرگ‌ترین پایه‌گذار عرفان و حکمت عرفانی و تصوف در جهان اسلام است. بی‌گمان او بزرگ‌ترین نظریه‌پرداز مشرب عرفانی میان حکمای الهی بوده است که پس از وی هیچ عارفی را نمی‌توان یافت که به گونۀ سیستماتیک و نظام‌مند اندیشه‌های عرفانی را با بهره‌گیری از کلام، فلسفه و معارف دینی و با روش استدلالی ترسیم کرده باشد. همۀ دانشوران عارف از آبشخور دیدگاه‌های عرفانی او جرعه‌ها نوشیده و هیچ‌گاه سیراب نشده‌اند. مشرب عرفانی او دایرۀ بسته‌ای نیست، بلکه اقیانوسی است که کرانه ندارد و از همۀ گوهرهای دانش در آن یافت می‌شود. غواصان حکمت عرفانی تنها به گوشه‌ای از آن دست یافته‌اند. تأثیر او چنان عمیق و گسترده است که حتی مخالفان او را نیز به تحسین واداشته است. بی‌تردید گزینش نام‌هایی چون شیخ اکبر، محیی‌الحق والدین، العارف الکبیر، امام العارفین، قطب الموحدین و .... برازندۀ اوست. ابن عربی با کوله‌باری از میراث معنوی و فلسفی و کلامی اندیشه‌های شرق و غرب به پردازش و سامان‌مندی نظام معنوی اسلام پرداخته و آموزه‌های عرفانی خویش را بر اساس اندیشۀ وحدت وجود در دو کتاب گرانسنگ خود «فتوحات مکیه» و «فصوص الحکم» به رشتۀ تحریر درآورده است.

عرفان و تصوفی که ابن عربی معرفی می‌کند، در همراهی، همدلی، همدمی و ادب خلاصه می‌شود و هدف آن پرهیختن نفس از لغزش و خطا و دستیابی به دانش الهی است. او در نوشته‌هایش بر تخلق به اخلاق الهی و کسب فضایل انسانی تکیه دارد. این را می‌توان در سلوک ابن عربی که کمال بلوغ اندیشه‌اش را نشان می‌دهد، دید. به حق ابن عربی بزرگ‌ترین نظریه‌پرداز وحدت است؛ بیشترین تلاش و کوشش او برای اثبات حقیقت کثرت و بیان ارتباط آن با وحدت خداست.

نوشته‌های ابن عربی جلوه‌های گونه‌گونی از اتحاد و یکی‌شدن باطن و ظاهر، درون و بیرون، خدا و خلق، غیب و شهادت هستند. وی به تفاسیر اسلامی تکیه نمی‌کند؛ ولی همواره به سرچشمۀ وحی، یعنی قرآن اشاره کرده و ارجاع می‌دهد و با این روش معنای حقیقی دین را نشان می‌دهد. زندگی و آثار ابن عربی از یک‌سری سفرهای زمینی و آسمانی تشکیل شده است. این سفرهای آفاقی و انفسی در عناوین بسیاری از آثارش دیده می‌شود؛ آثاری چون «إسراء الی مقام الأسری»، «سفر شبانه به سوی مقام بالا»، «إسفار عن نتایج الأسفار»، «کشف اثرات سفر»، «فتوحات مکیه» که با زیارت مکه آغاز و با بازگشت به مرکز و فتح دوباره‌اش از طریق اشراق باطنی در نزدیک کعبه، قلب الوجود، به انجام می‌رسد.

محور بنیادین اندیشۀ عرفانی ابن عربی، انسان است. از دیدگاه او هدف آفرینش جهان، انسان است. دربارۀ آفرینش انسان می‌گوید: چون خداوند خواست که سرشت‌های نخستین بی‌شمار نام‌های زیبای خود را ببیند، به سخنی دیگر، خود را در هستی فراگیری (آدمی) بنگرد که دربرگیرندۀ همۀ گوهرهای راستین هستی است ـ چون خود او بازنمود هستی ـ و راز خویش به آدمی نشان دهد؛ چون خویشتن را در خود دیدن، به مانند دیدن خودش در دیگری همانند نیست. مانند آینه که سیمای تو را به تو می‌نمیاند و نه سیمای دیگری را».

از نظر ابن عربی ابلیس مظهر اسماء جلالی و صفات قهر و غضب و گمراهی و ضلالت است و ابلیس از کسانی بود که کار رسالت را انجام می‌داد؛ پس رسول او بوده است و چون خداوند فرمان به سجده بر او داد، پس رسالت جنسی حکمی است که ارواح ارجمند فرمان‌برداران صالح و جن و آدم دارا هستند؛ پس از هر گروهی رسولی از آن گروه هست، بعضی‌شان فرستاده می‌شوند و بعضی دیگر فرستاده نمی‌شوند.

به اعتقاد ابن عربی پس از مرگ، روح از این هیکل مادی طبیعی جدا می‌شود و در صورتی برزخی قرار می‌گیرد که همان بدن برزخی روح است و هیئت و شکل آن را ملکات نفسانی انسان تعیین نی‌کند.

بخش دیگر کتاب دربارۀ کیش و آیین و باورهای گوناگون مردم است. ابن عربی بر این باور است که همۀ راه‌های راستی که آفریدگان پی می‌گیرند، به خدا باز می‌گردند. هیچ راهی نیست که راست نباشد؛ چون هیچ راهی نیست که به خدا پایان نیابد.

بخش بعدی دربارۀ تأنیث خلاق است. از نظر ابن عربی زنان با مردان در هویت انسانی مشترک هستند و می‌توانند در مقامات عرفانی به بالاترین درچه دست یابند. او تأنیث را در همۀ هستی جاری و ساری می‌داند و معتقد است عنصر زنانگی و مردانگی موجب پیدایش آفرینش می‌شود. عنصر تأنیث، کنش‌پذیر و حالت انفعالی دارد و تأثیرپذیر است.

آداب ادب بخش دیگر مبحثی است که در این کتاب به شرح و بسط آن از نظر ابن عربی پرداخته شده است. ابن عربی ادب را به دو دستۀ حال و مقام تقسیم کرده و می‌گوید: ادیب در عین فراخی، مصلحت‌بین است. او با هر حالی بر حسب آن حال و با هر خویی بر حسب آن خوی است. ادیب جامع مکارم اخلاق است و دانای به خوبی‌هایی بد، تا متصف به آنها نشود، بلکه ارجاع مراتب علوم است. چه پسندیدۀ آنها و چه نکوهیدۀ آنهاست؛ زیرا هیچ چیزی نیست مگر آنکه علم به آن از جهل به آن نزد هر خردمندی بهتر است. بخش پایانی کتاب دربارۀ طریق سلوک است؛ سفارشاتی که ابن عربی به سالک راه عشق و عرفان پیشنهاد می‌کند.

ارزیابی گسترده از آموزه‌های ابن عربی بسیار سخت و پیچیده است و با آن همه گستردگی که در نوشته‌های او به چشم می‌خورد، بسیار اندک می‌شود به همۀ کرانه‌های اندیشه و بینش عرفانی و صوفیانۀ او دست یافت. در این کتاب نویسنده یازده آموزه را از نوشتارهای ابن عربی بررسی و تبیین کرده است که بخشی از سیمای اندیشه و بینش عرفانی ابن عربی را به دست می‌دهد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

خاطرات معنوی و شهود باطنی

برگ‌نوشته‌ها

آموزه‌های عرفانی محیی‌الدین ابن عربی

1. آگاهی عرفانی

2. هستی‌شناسی عرفانی

اصطلاحات جهان‌شناسانه

3. پیامبرشناسی، ولایت و خلافت

4. انسان‌شناسی

5. رستاخیرشناسی

6. اهریمن‌شناسی

7. کیش و آیین

8. باورهای گوناگون مردم

9. تأنیث خلاق

10. آداب ادب

11. طریق سلوک

نمایه

کتاب‌نامه