معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

خاندان آل بویه در مهم‌ترین دورۀ سیاسی و فرهنگی ایران عصر اسلامی برآمدند و خود در ایجاد یا بسط وجوهی از شیوه‌های ملک‌داری و فرهنگ سیاسی و دستگاه اداری و تحولات اجتماعی و البته حمایت از اهل ادب و دانش نقش و تأثیری مهم داشتند. از سوی دیگر هرچه طبقۀ اول فرمانروایان بویه‌ای با هم متحد و یکدل بودند و به همین سبب توانستند بر قسمت اعظم ایران قدیم مستولی شوند و تا میانه‌های بین‌النهرین پیش روند و حتی یک وقت طمع در مصر ببندند و در مکه و مدینه به نام آنها خطبه کنند، طبقات بعدی آنها راه جدایی و کشمکش پیمودند. گرچه پیش از آنها، طاهریان و صفاریان و سامانیان و بعضی خاندان‌های کوچک کهن در صفحات شرق و شمال شرقی ایران حکومت‌های مستقل و نیمه‌مستقل داشتند و مورخان دربارۀ برخی رقابت‌ها و کشمکش‌های درون خاندانی آنها هم سخن رانده‌اند؛ اما هیچ‌یک ـ جز علویان شمال ایران ـ در جدال‌های خاندانی و قتل‌های سیاسی به پای آل بویه نمی‌رسند.

با این همه خاندان آل بویه نخستین فرمانروایان ایرانی بودند که هیبت و قدرت ظاهری و معنوی خلافت عباسی را که امیرالامرایان بغداد تا حدی فرو ریخته بودند، یک‌باره بر باد دادند و خلیفگان را آشکارا بازیچۀ خود ساختند.

گرچه وصف ماجراهایی که به تأسیس نخستین حکومت بویه‌ای در فارس و آن‌گاه به تسخیر بخش اعظم سرزمین ماد قدیم و بغداد و عراق و پیکار با حاکمان اطراف این متصرفان وسیع از سامانیان در شرق و زیاریان در شمال، تا حمدانیان در غرب انجامید، جذاب و خواندنی است؛ اما آنچه دربارۀ جزئیات کشاکش‌های خاندانی و بیرون‌خاندانی پسران بویه در منابع و این کتاب آمده است، شاید تا اندازه‌ای کسالت‌آور باشد؛ گرچه در خلال همان جزئیات به بررسی لایه‌های پنهان آن کوشیده شده است، اما بی‌گمان از این همه گریزی نیست؛ زیرا آنچه در تحلیل رفتارهای سیاسی و شیوۀ ملک‌داری و اخلاق و سلوک این فرمانروایان و وضع مالی و اجتماعی و مذهبی و فرهنگی قلمرو آنان در این کتاب آمده است، از میان همان جزئیات بیرون آمده است.

به طور کلی آل بویه خاندانی ایرانی و شیعی بودند که بر دستگاه خلافت عباسی سیطرۀ کلی یافتند و عصر آنان از درخشان‌ترین ادوار فرهنگی قلمرو شرقی اسلامی است. این کتاب پژوهشی است دربارۀ این خاندان و دورۀ فرمانروایی آنان.

این کتاب مشتمل بر سه بخش اصلی است. نخست تاریخ سیاسی خاندان بویه از مطالعاتی دربارۀ خاستگاه و نسب آنها تا احوال یکایک فرمانروایان هر سه تیرۀ فارس و کرمان، عراق و ولایت جبال آمده است. پایان همین بخش به بحث دربارۀ شیوۀ ملک‌داری و رفتارهای اجتماعی و اخلاق و سلوک پسران بویه اختصاص داده شده است. در بخش دوم به بحث دربارۀ وزارت و دیوان‌سالاری در عهد فرمانروایان بویه‌ای به ترتیب تیره‌های این خاندان پرداخته شده و همین‌جا به سقوط یا حذف منصب وزارت خلفای عباسی و ایجاد این منصب در دستگاه امرای بویه‌ای اشاره شده است؛ حادثه‌ای که همچنان استمرار یافت و در ادوار بعدی هم وزارت سلاطین مستولی بر بغداد بر وزارت خلیفه، هرگاه وجود داشت، سخت چیره بود.

بخش سوم مربوط به تحقیقی دربارۀ القاب و عناوین، سکه‌ها، زمین‌داری و انواع اقطاعات، مالیات‌ها و مصادرات و دیگر منابع درآمد آل بویه و آن‌گاه تحولات اجتماعی و کشاکش‌ها و قتل و غارت‌های مذهبی میان شیعیان و اهل سنت که پایه‌های آن در همین دوره نهاده شد و خسارت‌های بزرگ مادی و معنوی به بار آورد. قسمت آخر همین بخش به نگاهی به وضع دانش و ادب در قلمرو خاندان بویه اختصاص یافته است و نویسنده کوشیده تصویری کلی از فرهنگ به معنای خاص به دست دهد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش اول: ظهور، کسب قدرت، سقوط

الف) نسب و خاستگاه و خاندان

ب) نخستین کوشش‌های نظامی و سیاسی

فصل اول: پسران بویه در فارس، کرمان، عراق و روی

فصل دوم: فرمانروایی بوئیان بر فارس و کرمان و عراق

فصل سوم: فرمانروایی بوئیان بر ولایت جبال

فصل چهارم: دیگر امیرزادگان خاندان بویه

فصل پنجم: سیاست و ملکداری، اخلاق و سلوک بوئیان

بخش دوم: وزارت و دستگاه اداری

فصل اول: وزارت در کرمان و فارس و عراق

فصل دوم: وزارت در اصفهان تا ری و همدان

بخش سوم: القاب، زمین‌داری و امور مالی، آبادانی‌ها، تحولات اجتماعی و ....

فصل اول: القاب

فصل دوم: امور مالی: زمین‌داری و اقطاعات، مالیات‌ها، مصادرات، مسکوکات

فصل سوم: آبادانی‌ها

فصل چهارم: تحولات مذهبی و کشاکش‌های دینی و فرقه‌ای و برخی حوادث دیگر

فصل پنجم: دانش و فرهنگ

نمایه

منابع تحقیق