معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کتاب اعتقادات شیخ صدوق از این‌رو که مربوط به یکی از برجسته‌ترین عالمان و محدثان شیعی در قرن چهارم هجری و چهره‌ای شاخص از خاندانی سرشناس از شیعیان ری و قم است، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شیخ صدوق عالم برتر و محدث درجۀ اول شیعه ـ پس از کلینی ـ در دهه‌های میانی قرن چهارم و دوران آل بویه است. شخصیتی که نقشی برجسته در تجمیع و تبویب احادیث امامان داشته و کتاب «من لا یحضره الفقیه» او از کتب اربعه به شمار می‌آید.

یکی از آثار مهم باقی‌مانده از شیخ صدوق «الاعتقادات» اوست. البته گفتنی است سابقۀ اعتقادیه‌نویسی میان اهل حدیث و دیگر گروه‌های اهل سنت به قرن سوم بازمی‌گردد؛ در حالی که صدوق نویسندۀ نخستین اعتقادیۀ شیعه متوفای 381 است. از نظر نوع موضوعات می‌توان گفت کتاب «الاعتقادات» شیخ صدوق از جهاتی شبیه به کتاب‌های اعتقادیۀ اهل سنت در همان روزگار است. بحث از صفات خدا، عرش و لوح و کرسی، افعال عباد، مسائل مربوط به مرگ و قبر و معاد و حوض کوثر، همین‌طور وعد و وعید و شفاعت، عدل، جبر و اختیار از مسائل مشترکی است که در این قبیل آثار هست. اما در این اثر عقاید ویژۀ شیعی هم مانند تقیه، بداء، عصمت، عقیده دربارۀ ایمان آباء رسول (ص) و مسائلی از این قبیل نیز وجود دارد.

یکی از نشانه‌های توجه به این کتاب در دورۀ صفوی، ترجمه‌هایی است که از این کتاب انجام شده است. این ترجمه‌ها مانند بسیاری از کتاب‌های دیگر به شاهان وقت یا برخی از امرا و شاهزادگان اهدا شده است؛ همانند ترجمۀ اعتقادات صدوق از ابوالفتح حسینی که وی آن را به شاهزاده میهن بانو سلطانم اهدا کرده است، وسیلة النجاة در معرفت اعتقادات ترجمۀ دیگری است که مترجم مشهور دورۀ صفوی یعنی علی بن حسن زواره‌ای آن را ترجمه کرده است، حاصل الترجمان از محمدمهدی بن محمدصالح رضوی و .... .

«حاصل الترجمان» در مواردی به شاه طهماسب و در برخی نسخ به شاه عباس ثانی صفوی اهدا شده است. مترجم محمدمهدی بن محمدصالح رضوی و محل تألیف در مشهد است. این ترجمه نسخه‌ای از قرن دهم ندارد و نسخ برجای‌مانده از قرن یازدهم و دوازدهم است. نسخۀ تبریز سال 1070، دو نسخۀ دانشگاه در سال‌های 1104 و 1120 و برخی از نسخ هم بدون تاریخ است که در مجموع نه نسخه در «فنخا» برای این ترجمه یاد شده است.

محمدمهدی رضوی افزون بر این کتاب، رسالۀ دیگری با عنوان «زائریه» هم دارد که آن را نیز به شاه طهماسب اهدا کرده و تاریخ تألیف آن 954 است و در باب ادب زیارت است.

کاری که محمدمهدی رضوی در این ترجمه کرده، از این جهت ارزش دارد که در دورۀ شاه طهماسب انجام شده و در ردیف کارهای فرهنگی ـ مذهبی است که می‌شود گفت شخص شاه طهماسب حامی آن بود. مترجم کوشیده متنی نسبتاً منقح و آن همه نه‌تنها ترجمه، بلکه با حالتی شرح‌گونه بنویسد. شیخ صدوق در بسیاری موارد در شرح عقیدۀ امامیه در موضوعات مهم، صرفاً به ارائۀ آیات و احادیث می‌پردازد و تنها با یک جملۀ کوتاه آنها را استقبال یا بدرقه می‌کند؛ اما مترجم به عنوان ترجمۀ آیات و احادیث با حالتی شرح‌گونه، اصل مطلب را شرح می‌دهد و به این ترتیب عملاً ترجمه و شرح را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد؛ حتی در ترجمۀ عبارات خود صدوق نیز حالت شرح‌گونۀ خود را حفظ می‌کند. این افزون بر آن است که در مواردی توضیحات مکملی می‌آورد که گرچه تفکیک آن از متن اصلی بدون مقایسۀ با متن عربی «اعتقادات» ممکن نیست؛ اما در مقایسه روشن می‌شود این مطالب از مترجم است.

دو تحریر از این ترجمه موجود است که در برخی نسخ به شاه طهماسب اهدا شده است و این تصحیح بر اساس نسخۀ شمارۀ 2815 دانشگاه تهران از همین تحریر انجام گرفته است. این نسخه توسط سیدحسن بن محمد صالحی الحسینی در سال 1104 تحریر شده است.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمۀ مصحح

اهمیت اعتقادات صدوق در جامعۀ شیعه

مکتب قم و مسئلۀ غلو

مسئلۀ تحریف قرآن و عدم آن

مواجهه‌های دیگر با صدوق

کتاب اعتقادات صدوق در دورۀ صفویه

ترجمه‌های اعتقادات صدوق در دورۀ صفوی

دربارۀ حاصل الترجمان و مترجم آن

دو تحریر از این ترجمه

* متن حاصل الترجمان: ترجمۀ اعتقادات شیخ صدوق