معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کمتر از نهصدسال از درگذشت سنایی می‌گذرد و ما اکنون قرن بیست‌ویکم را از سر می‌گذرانیم؛ اما کاخ شعر سنایی همچنان پابرجاست. دیوارهای سترگ، شارستانی وسیع و باروهای بلند که هزاران تن را از شرق و غرب عالم به افسون خود شیفته می‌دارد. سنایی از شاعران بزرگ زبان فارسی است. آثار او همیشه مورد توجه پژوهشگران و علاقمندان شعر و ادب بوده است. بهترین منبع برای شناخت احوال و افکار سنایی، آثار خود او و اشاراتی است که به زندگی و اندیشه‌های خود و محیط عصرش داشته است. بر اساس آنچه دانسته است، سنایی در 467 در شهر غزنین در شمال افغانستان امروز به دنیا آمد. نام او «مجدود» و نام پدرش «آدم» است و به سنایی شهرت دارد که برخی آن را از کلمۀ «سناء» به معنای روشنایی دانسته‌اند. کودکی و نوجوانی او هم‌زمان با سال‌های حکومت ابراهیم غزنوی است. در این سال‌ها او سخت به یادگیری علوم زمانه مشغول بود. زمانۀ وی از درخشان‌ترین ادوار فرهنگ و ادب ایرانی و اسلامی بود. سنایی در علوم گوناگون زمانه از سرآمدان بود و آثارش به عمق دانش و بصیرت او گواهی می‌دهد.

سنایی در جوانی به بلخ رفت و در مثنوی «کارنامۀ بلخ» خاطرات و خطرات این سفر را شرح کرده است. در این مثنوی تعدادی از مهم‌ترین موضوعات و اندیشه‌هایی که بعدها در دو مثنوی معروف خود «سیر العباد» و «حدیقة الحقیقة» به تفصیل به آنها پرداخته، آمده است. او در سال‌ها بعد به سرخس سفر کرد و آنجا مثنوی «سیر العباد» را سرود که در هنگام سرودن آن 33 سال داشته است و به سن خود اشارت کرده است. در این شهر محمد بن منصور سرخسی که خود از عالمان و فقیهان حنفی سرخس و صوفی‌مشرب هم بود، سنایی را در حمایت خود گرفت. سنایی افزون بر «سیر العباد» در «حدیقة» و «دیوان اشعار» نیز از محمد منصور ستایش کرده است.

او پس از آنکه مدتی در سرخس، نیشابور و هرات به سر برد، به غزنین بازگشت. در این سال‌ها مطالب حکمی و حکایت‌های گوناگون را به نظم درآورد و در نظر داشت آنها را در قالب مثنوی بلندی گردآوری کند. هنگامی که به زادگاه خود غزنین بازگشت، در این شهر تألیف «حدیقة» را بر اساس یادداشت‌ها و سروده‌های پیشین خویش آغاز کرد. این ایام هم‌زمان با سلطنت بهرام‌شاه غزنوی بود و سنایی به سبب علاقه‌اش به بهرام‌شاه در نظر داشت این کتاب را بعد از تألیف به نام «فخری‌نامه» یا «الهی‌نامه» یا «حدیقة الحقیقة» به وی تقدیم کند. سنایی حدود دو سال قبل از مرگش در سال 527 با بهرام‌شاه دیدار داشته و شاه از او دعوت کرد به دربار برود، ولی سنایی خودداری کرده است.

سنایی در مجموع در قناعت زیست و بعد از مرگ فرزندش عزلت گزید و یک‌سره به سرودن پرداخت. از نوشته‌های او برمی‌آید که گاه فقر او را به ستوه آورده است. در کتاب «حدیقة» قطعه‌ای است که نشان می‌دهد زندگی سنایی در غزنین به کمک یکی از دوستان او به نام «احمد تیشه» تأمین می‌شد و این شخص خانه و امکاناتی در اختیار سنایی گذارده است.

او را شاعر حکیم دانسته‌اند و منظومۀ «سیر العباد» نیز سراسر «حکمی» است. او در تمام عمر دل‌بستۀ مضمون‌های حکمی و فلسفی بود. در 33 سالگی «سیر العباد» را نوشت و مهر خود را بر دقایق فلسفی شعر تمثیلی جاودانه کرد. در دوران سالخوردگی خود نیز با سرودن «حدیقة» نشان داد همچنان بر همان راه می‌پیماید. قصد او این است که آدمی را متوجه درون خود کند و از طریق قوای ذهن، حق‌تعالی را بیابد تا رستگار شود. سفر به سوی حق، تنها به قدم روحانی میسر است. مراحل سفر روحانی که سنایی آن را «درجات» می‌نامد، بسیار است. برای دستیابی به «حکمت جان» آدمی را از مجاهده گریزی نیست؛ اما مجاهدات بدون توکل راه به جایی نمی‌برد. از دید سنایی سبب‌ساز هدایت کسی جز خدا نیست. سنایی چون ناصرخسرو مراتب وجودی عقل کل، نفس کل و چگونگی تعلق روح به جسم را شرح می‌دهد.

سنایی در «سیر العباد» قوس نزولی روح از مبدأ اعلی به عالم جسم و سپس بازگشت روح عاقله به مبدأ اعلی را در قالب شرح سفری تمثیلی بیان کرده است. به همین سبب منظومۀ فکری‌ای که او خلق کرده، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد؛ زیرا او مجموعۀ افکار اشراقی ـ مشائی را یک مثنوی محکم و بسیار سنجیده و حساب‌شده طرح‌ریزی کرده است.

منابع فکری سنایی متعدد است؛ افزون بر فلسفۀ مشائی ابن سینا و ارسطو و اخوان الصفا او تا حد زیادی از فیلسوفان اسماعیلی به‌ویژه ناصرخسرو متأثر است. بنابراین موضوع این منظومه شرح رمزی سفر روح است از ابتدای تعلق به جسم تا بازگشت به عالم روح. سنایی در این منظومه شرح می‌دهد که چگونه راوی که از زبان عارف سخن می‌گوید، به هدایت عقل که در قالب پیرمردی لطیف و نورانی بر وی ظاهر شده است، از حجاب عالم جسمانی و اسارت مادی عبور می‌کند و به عالم نور محض می‌رسد.

در این تصحیح، مصحح مثنوی «سیر العباد» را بر اساس 15 نسخه تصحیح کرده و سپس اشعار آن را شرح کرده است. همچنین مقدمۀ مفصلی دربارۀ موضوع این مثنوی آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

سیر العباد الی المعاد

شرح ابیات

تصاویر

نمایه‌ها

منابع