معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دربارۀ حادثۀ وحشتناک سقوط اصفهان در سال 1135 قمری، متن‌های زیادی انتشار یافته است. برخی از اینها از گزارش‌های تاریخی معاصر همان رویداد و شماری هم تحلیل‌ها و تفسیرهای تاریخی است که در سدۀ اخیر ارائه شده است. اما این بار متن منظوم دیگری در این‌باره یافت شده که از جنبۀ دیگری به ماجرا نگریسته است. این متن عبارت از یک دیوان به سبک دیوان‌های معمولی و شامل غزلیات، رباعیات، قطعات و چند مثنوی است. به نظر می‌رسد عمدۀ اشعار آن طی سال‌های سقوط اصفهان سروده شده و موجی اصفهانی مانند شماری از نخبگان اصفهان از این شهر خارج شده و به ری یا قزوین رفته است. او طی راه و دوران اقامت در آن شهرها از حال‌وهوای غربت، دوری از اصفهان و مشکلات موجود به زبان شعر سخن گفته است. زبان‌ شعر دست‌کم در این سبک و سیاق، زبان تاریخی و اجتماعی نیست؛ با این حال موجی اصفهانی با انتخاب برخی از قلب‌ها مثل سفرنامه یا شهرآشوب یا وصف شعر و ماده‌تاریخ، کم‌وبیش اطلاعاتی در اختیار خواننده قرار داده است.

افسردگی و غربت شاعر در دیوان او کاملاً آشکار است و اشعار می‌تواند پژوهشگر را با روحیات یک آواره و دور از شهر خود در حالی که عشق به آن دارد و در اقامت‌گاه‌های دیگر به او خوش نمی‌گذرد، نشان دهد. موجی از تعبیر «زندگانی در سفر» ن «سفر در زندگی‌ها» در اشعارش استفاده کرده است که نویسندۀ این کتاب نیز عنوان دوم را برای کتاب برگزیده است. زندگی در سفرها، آن هم سفرهای سخت و بعد از آنکه شخص به‌اجبار شهرش را رها کرده و همه چیز را گذاشته و آمده، می‌تواند زندگی خاصی باشد.

دیوان موجی اصفهانی طبق معمول شامل غزلیات، رباعیات، ترکیب‌بند و مثنوی است. نسخۀ این کتاب که به نظر می‌رسد دست‌نوشتۀ خود شاعر است، به شمارۀ 18470 در کتابخانۀ مجلس نگهداری می‌شود و در مجموع دربرگیرندۀ 83 فریم (دو صفحۀ روبرو) است. هر صفحه دوازده بیت دارد، مگر صفحاتی که در ترکیب‌بندها یا غزلیات دو مصرع یک بیت زیر هم کتابت شده و اشعار صفحات مزبور دارای یازده بیت است. غزلیات از قافیۀ الف تا یاء تا فریم 39 ادامه دارد و با کم‌کردن دو فریم اول که صفحات قبل از شروع دیوان است، این بخش 36 فریم و در مجموع 72 صفحه است. صفحات آغازین دیوان به دلیل ریخته‌شدن چیزی در میانۀ صفحات آسیب دیده و میان فریم 3 تا 6 این مشکل وجود دارد که به‌تدریج کم می‌شود.

موجی شاعری اصفهانی است که در گیرودار حملۀ افغان‌های قندهاری به این شهر در سال 1135 و در حالی که از اصفهان گریخته، به قم، ری، قزوین و احیاناً نقاط دیگری رفته است. بدین ترتیب در این دیوان، اصفهان برای او وطن و معشوق وی است و مرتب از غربت یاد می‌کند. اشعاری از سال‌های قبل از سقوط اصفهان هم دارد که ماده‌تاریخ است و سال‌های سرودن آن به پیش از 1135 باز می‌گردد و مواردی هم بعد از آن دارد. در کل به نظر می‌رسد بیشتر این اشعار بعد از سقوط اصفهان سروده شده و این امر از برخی از نشانه‌های موجود در اشعار به دست می‌آید. پس از رفتن از اصفهان، گویا عمدتاً اقامت وی در ری و قزوین بوده و از شهرهایی که در سفر از آنها دیدار کرده و به‌ویژه حضرت عبدالعظیم (ع) به‌تفصیل سخن گفته است. تخلص «موجی» در همه جای دیوان دیده می‌شود؛ اما مشخصات دقیق وی در جایی از نسخه درج نشده است.

دیوان موجی هم از نظر اشتمال بر تشبیهات فراوان و هم اشارات صریح به پاره‌ای مسائل شرعی و اجتماعی و همین‌طور تاریخی، واجد ارزش قابل توجهی است. در تشبیهات تعابیری به کار رفته که گاهی جنبۀ محلی دارد؛ چنان‌که تعبیر «جنگ زرگری» را به عنوان یک تعبیر قمی یاد می‌کند یا گاهی از قلیان/ غلیان یاد می‌کند و چند مورد هم از تریاک سخن گفته است.

بخش قابل توجهی از مضامینی که در این گزارش مورد توجه است، تأکید بر موقعیت اصفهان در ذهن شاعر، دورشدن از این شهر پس از سقوط، احساس غربت و در نهایت وطن‌پرستی به معنای اصفهان‌دوستی است.

شاید بهترین بخش دیوان از نظر تاریخی و جغرافیایی، «سفرنامۀ اصفهان ـ قزوین» اوست که گزارش منظوم سفرش از اصفهان تا قزوین را بیان کرده و تک‌تک منازلی را که توقف کرده، از جمله قوشخانه در اصفهان، قهرود، کاشان، روستان سن‌سن و قاسم‌آباد، شهر قم، جعفرآباد و ساوه و سپس شهر قزوین را وصف کرده است.

بخش مهم دیگر دیوان او، «شهرآشوب»ی است که برای قزوین رسوده و مطابق مرسوم از تعداد قابل ملاحظه‌ای مشاغل یاد کرده است. این شهرآشوب هشتاد بیت دارد که بسیار مغتنم است و به‌یقین می‌تواند در کنار شهر‌آشوب‌های دیگر از نظر تاریخ اجتماعی و اقتصادی آن روزگار مهم باشد.

اما بخش مهم دیگر، وصفی است که از شهر ری و حرم حضرت عبدالعظیم دارد. این قسمت دارای 119 بیت است. طبعاً ارادت وی به حرم این امامزاده از دل این توصیفات به دست می‌آید، ضمن آنکه قدرت شاعرانۀ خود را نشان می‌دهد. گزارش از حرم حضرت عبدالعظیم از سال 1137 است و به نظر می‌رسد در سفر بعد از هجوم افغانان و اشغال اصفهان سروده شده باشد.

در بخش نخست این کتاب، نویسنده به‌تفصیل دربارۀ شعر موجی و مسائل تاریخی و اجتماعی آن سخن گفته است و در بخش دوم چاپ عکسی دیوان شاعر آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

* یادآوری

* دربارۀ دیوان و نسخۀ آن

* اجتماعیات و جغرافیات دیوان

* در حسرت اصفهان، حب وطن و مسئلۀ غربت

* رباعیات

* ماده‌تاریخ‌ها برای برخی از وقایع، تولدها و درگذشت‌ها

* شهید جهاد با مهاجمان افغان قندهاری

* سفرنامۀ منظوم اصفهان ـ قزوین/ موجی اصفهانی

قوشخانه

قهرود

کاشان

سن‌سن و قاسم‌آباد

شهر قم

جعفرآباد و ساوه

شهر قزوین

* شهرآشوب موجی اصفهانی در قزوین

* وصف امامزاده عبدالعظیم (ع)

* ستایش‌نامه‌ای از امام علی (ع)

* دیوان موجی اصفهانی (چاپ عکسی)