معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شمار سخن‌سالاران ادب فارسی در هزاروچندصدسالی که بر عمر این ادبیات گذشته است، اندک نیست. میان این سخن‌سالاران، سعدی مقام و موقعیتی بسیار خاص دارد؛ زیرا او هم در شعر و هم در نثر پا به میدان ادب گذاشته و در هر دو اقلیم به کامیابی گسترده‌ای رسیده است. افزون بر این آثار او از لحاظ زبان و شکل، پس از مکتب‌های خراسانی و آذربایجانی توانست به موقعیت معیار یا هنجار سخن میان ایرانیان و فارسی‌گویان تبدیل شود. «گلستان» و «بوستان» و غزل‌های او از یک ویژگی‌ مرموز و کمیاب در حوزۀ ادبیات که همانا طراوت‌زایی است، به‌کمال بهره‌مند است.

موضوع این کتاب به زبان ساده، بحث‌ها و جدال‌های مختلفی است که از نیمۀ دوم سدۀ نوزدهم تا آغاز سدۀ بیست‌ویکم میلادی به مناسبت‌های مختلف ادبی، فکری، اجتماعی و ... در انتقاد از سعدی و آثارش در گرفته است. در این دورۀ زمانی که حدود 150 سال را دربر می‌گیرد، آرایی از اندیشه‌مندان زمان قاجار تا نویسندگان فضای مجازی گردآوری شده است. بنابراین ستون فقرات این پژوهش بخش دوم آن با عنوان «جستجوها»ست. در این بخش کوشیده شده تا حد امکان نقدها و پاسخ‌ها و حمله‌ها و دفاع‌های مربوط به زمینۀ بحث که آثار و شخصیت سعدی است، جمع‌آوری و تلخیص شوند.

انتقادهایی که از سعدی در این دورۀ زمانی شده است، به چه موضوع‌ها، نکته‌ها و محورهایی مربوط می‌شود؟ شاید در نگاهی اجمالی بتوان مهم‌ترین این موضوع‌ها، نکته‌ها و محورها را بدین ترتیب برشمرد: ناظم‌بودن سعدی و دوربودنش از جوهر و احساس شعری و ادبی؛ علاقۀ او به دروغ مصلحت‌آمیز؛ به‌کاربردن تصنع در شیوۀ کلام و نیز محتوای سخن؛ تأیید خلیفۀ عباسی وقت و اشک حسرت ریختن بر فروپاشی خلافت عباسیان؛ نگاه تحقیرآمیز به اقلیت‌های دینی؛ تلقی فرودستانه از موقعیت زنان؛ کنایه‌های انتقادی به مولانا و شیوۀ زیست وی؛ وجود تناقض در آرای تربیتی، اخلاقی و اجتماعی؛ دوربودن از گرایش و نگاه ملی/ ایرانی؛ هواخواهی از ثروتمندان و حاکمان و قدرتمندان؛ کهنگی فکر و تکیه‌کردن بر تقدیر؛ وجود لغزش‌های تاریخی و فرهنگ‌شناختی در آثار؛ توجه به عشق مذکر و شاهدبازی؛ اخذ درون‌مایه از شعر و ادب عربی؛ دروغ‌گویی دربارۀ زندگی و سفرهای خود؛ بی‌توجهی به قتل و غارت مغول در زمانۀ خویش؛ فقدان لحن حماسی در بوستان؛ وجود شماری از کاستی‌ها و نادرستی‌های لفظی در آثارش.

در مقابل منتقدان یا گاه مخالفان سعدی، دوست‌داران وی نیز از پای ننشسته و به این آرای انتقادی و مخالف، گاه مختصر و گاه مفصل پاسخ داده‌اند. گردآورنده پا‌به‌پای منابع و مآخذ هم به منتقدان و مخالفان توجه کرده و هم به مدافعان و موافقان.

در بخش نخست کتاب طی هفت فصل در مقام زمینه یا درآمدی بر بحث‌های بخش دوم، ابتدا تحلیلی اجمالی از آثار سعدی و موقعیت فکری و فرهنگی او به دست داده شده است. سپس از بازتاب نام و آثارش در عصر سعدی و عصرهای بعد سخن به میان آمده است. پس از آن تأثیر سعدی بر آثار شاعران و نثرنویسان ایران دورۀ تجدد، تا حدودی شناخته و بررسی شده است. در این میان چون شاعران بیشتر از قلم‌زنان دیگر با شهرت و اعتبار سعدی سروکار داشته‌اند، آرای این گروه به طور اختصاصی‌تر نقل و تحلیل شده است. تحلیل جامع‌تر و کلی‌تر از این موضوع، یعنی پاسخ به این سؤال که آیا سهم سعدی از عصر تجدد، در میان دانشوران و اندیشه‌مندان و شاعران و ادیبان و نویسندگان ایران تفاهم بوده است یا جدال، به صورت مجزا در فصل بعد بررسی شده است. افزون بر این، آرای یکی از برجسته‌ترین و پرشهرت‌ترین شاعران و کوشندگان ادبی این عصر دربارۀ سعدی یعنی شاملو، دست‌مایۀ تحقیق و تحلیلی تفصیلی قرار گرفته است.

در ویرایش کنونی کتاب افزون بر زدودن برخی نقص‌ها، شماری از یافته‌ها و تحلیل‌های جدیدتر نیز به‌ویژه در بخش نخست افزوده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌سخن

* بخش نخست: سعدی از سدۀ هفتم هـ.ق تا عصر تجدد

1. سعدی، معلم و نماد پختگی زبان فارسی

2. نفوذ و اعتبار آثار سعدی در دورۀ خود و ادوار بعد

3. شاعران ایران عصر تجدد در مکتب سعدی

4. آرای شاعران ایران عصر تجدد دربارۀ سعدی

5. نثرنویسان ایران عصر تجدد در مکتب سعدی

6. سعدی در عصر تجدد: تفاهم یا جدال؟

7. چرا شاملو حافظ را ستایش می‌کرد و سعدی را نکوهش؟

* بخش دوم: جستجوها

* فهرست منابع و مآخذ

* فهرست نام‌های کسان