معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عطار بچه‌ای بود محمد نام که در اواسط قرن ششم در نیشابوری از مادری ثانیه نام و پدری ابراهیم نام متولد شد و ظاهراً به واسطۀ پدر با حرفۀ عطاری و بی‌واسطۀ معلوم با اندیشه‌های عرفانی آشنا شد و در نیشابور تحت نفوذ تشریعی مدارس شافعی و حنفی، گرایش نسبتاً قوی به مذهب شافعی یافت.

تا آنجا که از محتوای تصانیف محقق عطار برمی‌آید، او به دانش‌های طب، داروشناسی، گیاه‌شناسی، جانورشناسی، کانی‌شناسی، هیئت، تنجیم، علم وظایف الاعضا، کالبدشناسی، کلام، فقه و تفسیر و حدیث، بلاغت، موسیقی، حکمت اسلامی و یونانی احاطه داشت و ظاهراً تا اواخر عمر در داروخانۀ موروثی به شغل درمانگری اشتغال داشته است.

افکار و اندیشه‌های عطار فرزانه که بر عمدۀ علوم و دانش‌های عصر خود احاطه و نسبت به اکثر اندیشه‌های متباین زمان خود جهت‌گیری خاص داشت، بازتاب تضادها و تناقض‌های فرهنگ ایرانی ـ اسلامی مابعد دورل تثبیت تصوف، با خود و با نظام معرفتی ـ فلسفی مابعد نهضت ترجمه بود.

بن‌مایه و پیرنگ عرفان و طریقت عطار در دو دورۀ متفاوت فرهنگی شکل گرفته است: دورۀ تحکیم و تثبیت تصوف (از نیمۀ دوم قرن چهارم تا اواخر قرن پنجم) که انبوه کتاب‌ها و رسالات مرتبط با تصوف و طریقت همچون طبقات الصوفیه، کشف المحجوب و ... تألیف و تصنیف شد؛ دورۀ معارضات افکار و اندیشه‌های متباین در قرن ششم که تقشف زهد خانقاهی تحت تأثیر منش ملایم صوفیانی همچون ابوالحسن خرقانی و استخدام کلام لطیف و منظوم عرفانی در مناسک خانقاهی توسط کسانی چون ابوسعید ابوالخیر تلطیف گردید.

«منطق الطیر» منظومه‌ای فارسی است که در آن گروهی از پرندگان جهان گرد هم می‌آیند تا به دنبال پادشاهی که تا به حال نداشته‌اند، بگردند. هدهد که از همه داناتر است به آنها پیشنهاد می‌کند که سیمرغ افسانه‌ای را پیدا کنند. هر یک از پرندگان نشان‌دهنده یکی از ضعف‌های شخصیتی انسان است که مانع از رسیدن نوع بشر به روشنایی و آگاهی می‌شود. هدهد این پرندگان را هدایت می‌کند و به آنها می‎گوید که باید از هفت وادی عبور کنند تا به محل زندگی سیمرغ برسند. هر کدام از این هفت وادی، همچون یک مأموریت بزرگ بر سر راه پرندگان قرار دارد. وادی طلب با کنار گذاشتن همه تعصبات، باورها و بی‌ایمانی‌ها آغاز می‌شود؛ وادی عشق جایی است که عقل به خاطر عشق رها شده است؛ در وادی معرفت، دانش دنیوی به کلی بیهوده می‌شود؛ وادی استغنا جایی است که تمام خواسته‌ها و دلبستگی‌های دنیوی کنار گذاشته می‌شود؛ وادی توحید به پرندگان می‎فهماند که معشوق فراتر از همه چیز اعم از هماهنگی و کثرت و ابدیت است؛ وادی حیرت جایی است که رهرو از زیبایی معشوق متحیر می‌شود و غرق در هیبت، می‌بیند که هرگز چیزی ندانسته و نفهمیده است؛ آخرین وادی فقر است که به فنا منجر می‌شود. وقتی پرندگان وصف این هفت منزل را می‌شنوند، با ناراحتی سر خم می‌کنند و حتی برخی از ترس همان لحظه جان می‎دهند. اما بقیه با وجود ترس و وحشت، سفر بزرگ را آغاز می‌کنند. در راه بسیاری از تشنگی، گرما یا بیماری جان خود را از دست می دهند؛ درحالی‌که برخی دیگر طعمه حیوانات وحشی، ترس و خشونت می شوند. در نهایت تنها سی پرنده به سیمرغ می‌رسند و حقیقتی بزرگ برای آنها آشکار می‎شود. آنها سرانجام می‌فهمند که عظمت معشوق مانند خورشیدی است که در آینه منعکس شده است و با این حال، هر کس به آن آینه نگاه کند، تصویر خود را نیز در آن خواهد دید.

بی‌اغراق می‌توان «منطق الطیر» را جُنگ لطایف الاشارات عرفان اسلامی تلقی کرد. عطار در این مثنوی رفیع به ظرافت تمام اشاراتی را که نوعاً در عبارات نمی‌گنجند و زبان از تفهیم آنها قاصر است، تا حد ممکن در قالب لطیفه‌های رمزی ـ تمثیلی تفهیم می‌کند. در بخشی از مقدمۀ مصحح به برخی از این لطایف اشاره شده است.

با توجه به تعدد نسخ مبنا و به منظور سهولت ارجاع و ضبط مغایرت‌ نسخه‌ها، در این کتاب به جای معرفی نسخ با اسامی خاص و نام محل نگهداری و اسم مالک و مصحح، چهارده نسخۀ مبنای این تصحیح با شمارۀ اختصاصی تعریف شده‌اند. مصحح نسخۀ خاصی را حجت استناد متقن نیافته است و ناگزیر کار تصحیح و تنقیح این مثنوی گران‌سنگ را با روش دشوار تلفیقی (التقاطی ـ انتقادی) انجام داده است. بنابراین مصحح محترم ضمن مطالعۀ دقیق چهارده نسخۀ مبنا با هدف تشخیص کاستی‌های شکلی و محتوایی و اعتبارشنجی اولیۀ آنها و تعیین مزیت‌های کاربردی هر یک از نسخه‌ها در امر تصحیح، بازنویسی دقیق ابیات چهاردۀ نسخۀ مبنا را انجام داده و از میان آنها متن مصحَّح را برگزیده است. از جمله موارد مهم این تصحیح، مقایسۀ ضبط‌های متفاوت هر مصراع به لحاظ فنی و شکلی و محتوایی و تفکیک موارد مطلوب از موارد معیوب و تشخیص تحلیلی ـ افتراقی گزینه‌های قریب به صحت از بین موارد فاقد نقص فنی و شکلی و محتوایی است.

در این کتاب ابتدا مقدمۀ مصحح آمده است که در آن به‌تفصیل دربارۀ رویکرد عرفانی عطار در «منطق الطیر» سخن گفته است. بخش دوم اختصاص به متن تصحیح‌شدۀ «منطق الطیر» دارد. در بخش سوم شرح و تعلیق ابیات این مثنوی آورده شده است. بخش چهارم بیان‌کنندۀ ضبط سایر نسخه‌ها با متن تصحیح‌شده دارد. در پایان کتاب نیز خطای نسخه‌ها، نصوص، حذفیات، فهرست‌ها و مشخصات مراجع آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

متن منظومۀ منطق الطیر

شرح و تعلیق

ضبط سایر نسخه‌ها

خطای نسخه‌ها

نصوص

حذفیات

فهرست‌ها

مشخصات مراجع